«2011-2012 онуудта Соёлой министерство «2011-2014 онуудта буряад хэлэ байһан хэбээрнь үлээхэ ба хүгжөөхэ» гэһэн Гүрэнэй түлэблэл бэелүүлгын зарим хубида харюусалгатай байгаа. 2011 ондо эдэ хэмжээ ябуулгануудые бэелүүлхын тула бүхыдөө 1 040 мянган түхэриг һомологдоһон байгаа, 2012 ондо – 1 950 мянган түхэриг.

Энэ мүнгэн түлэблэлгын иимэ шэглэлнүүдээр гаргашалагдана гэбэл:

            Буряад хэлэн дээрэ түүхээр, соёл болон искусствээр шагнаха ба хараха хэрэгсэлнүүдые бүтээлгэ. Шэнэхээнэй буряадуудай соёлой дадал, соёлой заншалта гуримуудые дэлгэрүүлхын тула «Соёлой заншалта гуримууд. Хэтэ мүнхын ерээдүй тээшэ дамжуулга» гэһэн ниитэ нэрэ доро гурбан видеофильмнүүд бүтээгдөө:

1.    «Саһанай һайндэр. Газарай захада». 30 минуута;

2.    «Буряад түрэ». 25 минуута;

3.    «Шэнэхээн». 30 минуута

Шэнэхээнэй буряадуудай соёл тухай гүйсэд бүтээгдэһэн нэгэшье

фильм мүнөө хүрэтэр Буряад Республикада буулгагдаагүй байгаа. Эдэл зон үндэһэн арадай урда галабай нүүдэл соёлой һан болодог гээ һаа алдуугүй. Тиимэһээ анханай заншалта соёлые тогтоохо, тэрэниие ухамайлан бодожо үзэхэ, энээн тухай удха түгэлдэр мэдээсэлнүүдые байһан хэбээрнь үлээхэ ба дэлгэрүүлхэ гээшэ гол зорилгомнай болохо ёһотой.»

            Буряад Республикын Соёлой министрэй уялгануудые дүүргэгшэ Тимур Цыбиков Буряад Республикын Правительствын буряад хэлэ хүгжөөлгын талаар Комиссиин майн 24-ндэ Буряад Республикын Правительствын Түрүүлэгшын орлогшын уялгануудые дүүргэгшэ И. М. Егоровой хүтэлбэрилһэн зүблөөн дээрэ тоосоото элидхэлээ эдэ үгэнүүдээр эхилбэ.

            Саашань министрэй тоосоото элидхэл хуряагыгаар уншагшын һонорто дурадхахада иимэ байна:

«Саһанай һайндэр. Газарай захада» гэжэ түрүүшынь фильм 2012 оной февраль һарада, үндэһэн арадай һайндэр Сагаалганай үдэрнүүдтэ «Мир-Бурятия» гэһэн телеканалаар харуулагдаа, ииһээр нүгөөдэ хоёр фильмнүүдынь сэнхир дэлгэстэ харуулагдахаар хүлеэгдэнэ.

            Буряадай Гүрэнэй СССР-эй арадай артист Гомбо Цыдынжаповай нэрэмжэтэ Оперо болон баледэй театрай дуушан, Россиин габьяата артист Валентина Цыдыповагай хабаадалгатай видеоклип бүтээхэ ажал ябуулагдажа байна. Энэ хэрэгтэ дүршэл ехэтэй, мэдээжэ найруулагша Баярма Жалцанова энэ хүдэлмэриеэ энэ намартаа дүүргэжэ, үргэн олон харагшадта дурадхаха ёһотой.

            Энэ болон бусад иимэрхүү түлэблэлнүүдые байгуулжа байхын тула жэл бүри 100 000 түхэриг хараалагданхай юм.

            Бүхы дэлхэй дээгүүр «Абаахайн шүлһэн» (интернет) соогуур «бэлшэхэ» сайт болон блогуудые байгуулха хэрэгтэ 2011 оной туршада 100 000 түхэриг гаргашалагдаа, 2012 ондо энэл хэрэгтэ мүнгэ һомололго 300 000 түхэригтэ хүргэгдэхэ ёһотой юм.

            www.buryad.fm. Иимэ нэрэтэй сайт 2011 ондо бии болоо бэлэй. Арадайнгаа соёлой баялигуудта һаадгүй хандажа байха, буряад хүгжэмөө гээжэрхингүй саашадань хүгжөөжэ байха – энэ сайтын гол зорилгонь бэлэй. Энэмнай хадаа буряад дуу хүгжэмэй интернет-радио гээшэ. Бии боломсооро ойрын сагай туршада олоной һонирхол үүсхэһэн энэ сай       т соо буряад, монгол арадай болон оршон үеын дуу хүгжэм оронхой, тэндэ мүнөө дээрээ дүн хамта 1 193 дуун, буряад хэлэн дээрэ 1 085 дуунуудай үгэнүүд, тиихэдэ 329 дуушад болон бүлгэмүүд тоологдоно. Энэ жэлэй туршада тэндэ ороһон дуунуудай тоо олошоруулагдахаар, сайт хэрэглэлгын талаар һайжаруулганууд ябуулагдахаар хүлеэгдэнэ.

            www.nomoiһan.com.          Иимэ нэрэтэй баһа нэгэ сайт байгуулха хүдэлмэри энэ жэлдэ эхилээ. Энэ хадаа буряад-монгол үе үеын уран зохёолнуудые нэгэ доронь суглуулжа, уншагшадта дурадхаха номой электронно һан гээшэ. Буряад арадай уран зохёолой урда үеһөө мүнөө хүрэтэр баялиг эндэ орохо гэбэл: арадай аман зохёол, урда сагай, дундада зуун жэлнүүдэй, шэнэ сагай ба оршон үеын уран зохёол, буддын һургаалнууд, шүүмжэлэл ба эрдэм шэнжэлгэнүүд. Даб дээрээ арадай аман зохёолнууд, шэнэ үеын зохёолнууд бэлэн болонхой. Үшөө тиихэдэ таабаринууд, оньһон хошоо үгэнүүд, уран зохёолнууд сооһоо сэсэн мэргэн үгүүлбэринүүдэй түүбэринүүд оруулагдаха ёһотой юм.

Үшөө нэгэ хэмжээ ябуулгын түлэблэлгэ тухай хэлэхэ болоо һаа – 1947 онһоо 1985 он болотор гаража байһан «Байгал» сэтгүүлые тоогой үндэһэн дээрэ байгуулагдаһан оньһон түхеэрэлгэнүүдтэ 2011 ондо оруулалга, тиихэдэ 2012 ондо үшөө 11 дугаарнуудые оруулалга ябуулагдажа байна. Мүнөө сэтгүүлэй 180 дугаар оруулагдахаар бэлэн болоод байна. Россиин Эрдэмэй академиин Сибиириин таһагай Монголые, буддын һургаал болон Түбэд орониие шэнжэлгын дээдэ һургуулида дүн хамта 4 714 нюур болохо 25 хэблэгдэһэн номууд тоогой үндэһэн дээрэ байгуулагдаһан оньһон түхеэрэлгэнүүдтэ оруулагдаа гэбэл: Цыден-Жаб Жимбиевэй «Гал могой жэл» («Год огненной змеи»), «Талын харгынууд» («Степные дороги»), «Урасхал» («Течение»), Сергей Цырендоржиевэй «Үүрэй солбоной гоё гээшэнь» («Где ты, моя утренняя роса?»), «Дуунай шэди» («Волшебство песни»), «Мүнхэ эрьесэ» («мой озёрный край»), Ким Цыденовэй «Бусахал даа хабар» («Весна вернётся»), Цырен-Дондог Хамаевай «Найдал» («Надежда»).

            Хүүгэдтэ зорюулагдаһан зохёолнуудые, эртын буряадай һургаха аргануудай ба уран зохёолой номуудые хэблэн гаргалга.

            Хэблэн гаргалгада хараалагдаһан тэдхэмжэ хубаарилгада 2011 ондо 20 захил ороһон байгаа. «Уран үгын шэди» (прозо) гэжэ тогтоогдоһон сэнгэй гуримда Норпол Очировай «Зүжэгүүд, рассказууд, хөөрөөнүүд» гэжэ ном 300 хэһэгээр, «Жэгүүртэ үгэ» (поэзи) гэжэ тоологдоһон сэнгэй гуримда Цырен-Ханда Дарибазаровагай «Өөртөө табиһан асуудал» гэжэ ном 500 хэһэгээр, тиихэдэ багашуулда Борис Сыреновэй «Байгаалиин баялиг» гэжэ ном 500 хэһэгээр, Эрдэни Дугаровай «Буян далай» гэжэ ном 4 000 хэһэгээр, «Заншалаа сахин һэргээе» гэжэ тоологдоһон сэнгэй гуримда Я. Ц. Ивахиновагай «Буряад түрын ёһо заншалнууд» гэжэ ном 500 хэһэгээр, Л. Л. Линховоиной «Лодон багшын дэбтэрһээ» гэжэ ном 500 хэһэгээр гараа. Эдэ номууд республикын, Эрхүү можын, Забайкалиин хизаарай, Монголой һургуулинуудай болон нютагуудай номой һангуудта, тиихэдэ Россиин Федерациин дэбисхэр дээгүүр буряад соёлой түбүүдтэ эльгээгдээ.

            Буряад хэлэн дээрэ номуудые 2012 ондо хэблэхэ талаар «Уран зохёолой юртэмсэ» гэжэ уран зохёолшодой хүдэлмэринүүдые шэлэн абалгын дүнгүүд гаргадаа.

            Шэлэн абалгын зүблэлэй гэшүүд дурадхагдаһан 16 хүдэлмэринүүдһээ Цыдып цырендоржиевай «Эжэл мүшэд» гэһэн туужануудай ном, Амгалан Будаевай «Инаг дуранай бэшэг» гэжэ шүлэгүүдэй ном, Нина Ленхобоева-Артугаевагай «Абын сэргэ», тиихэдэ К. Чуковскийн «Мойдодыр» Цыден-Жаб Жимбиевай оршуулгаар – бишыхан хүүгэдтэ зорюулагдаһан номууд, Галина Раднаевагай «Намтарай дурсалга» гэжэ ном, оршуулагдаһан хүдэлмэринүүд сооһоо Михаил Батоинай «Миларайбын ажамидарал» – энэ жэлдэ хэблэгдэхэ гэжэ шэлэгдэһэн зохёолнууд. Энэ хэрэгтэ нёдондо жэлдэ 390 000 түхэриг гаргашалагдаһан һаа, 2012 ондо энэнь 610 000 түхэригтэ хүрэнхэй.

            Буряад хэлэн дээрэ шэнэ зүжэгүүдые табиха захилаар Буряадай Гүрэнэй Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ академическэ драмын театрта «Хэнгэрэгшэ» гэһэн онтохон-хэшээл табигдаа. Энэ онтохон һургуулиин бага наһанай һурагшадта буряад хэлэн дээрээ хэдэ хэдэн үгэнүүдые хадуужа абахада ехэ туһа болоо гэжэ анхарагданхай.

            Театрай ерэхэ шэнэ хаһада энэ театрта хүүгэдэй театр байгуулха түсэб табигдажа байнхай. Гадна ород хэлэнһээ буряад хэлэндэ оршуулагдаһан зүжэгүүд харалга-мүрысөөнүүдэй үндэһөөр шэлэн абтаха ёһотой.

            2012 оной түлэбтэ ороһон хэмжээ ябуулгануудта 740 000 түхэриг гаргашалхаар хараалагдана. Энэ мүнгэн Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ болон хүүхэлдэйн «Үльгэр» театрнуудта буряад зохёолшодой зүжэгүүдые худалдан абалгада гаргашалагдаха.

            Бага сага дутагдалнууд үшөөл бии, жэшээнь FM-радиогой нээлтэ халта удаараад байна. Республикын дэбисхэр дээрэ агаарай долгиндо гаража байдаг 7 радиостанцинууд барандаа Москвагай каналнууд дээрэ, тэндэһээ манай Буряадай үндэһэн хэлэн дээрэ хэлэжэ, хүгжэм дуунуудые дамжуулжа болошогүй, Соёлой министерство энэ асуудал шиидэхэ зорилготой хамаг хэрэгтэй саарһа дансануудыень бүтээгөөд, 2010, 2011 онуудта хоёр удаа һэдэлгэ гаргажа оролдоо, теэд бүтэжэ үгөөгүй.

            Тиимэһээ FM-радио буряад хэлэн дээрэ нээхэ хүдэлмэри буряад хэлэ хүгжөөхэ түлэблэлэй ёһоор саашадаа ябуулагдаха зэргэтэй. Агаарай долгиндо гарадаг сагайнь хэмжээе ехэ болгоо һаа, мэргэжэлтэ хүгжэм, дуунууд болон дуушадай хүгжэлтэдэ горитой ехэ түлхисэ боложо үгэхэ бэлэй.

            Анхаралаа хандуулмаар үшөө нэгэ шухала үзэл хараа байна гэжэ бодогдоно. Энэ юуб гэбэл, хэдэн зуугаад жэлнщщдэй туршада буряадууд хуушан монгол үзэг бэшэгтэй байһан гээшэ. Энэ бэшэгэй үндэһэн дээрэ дэлхэйн уран зохёолой жасада ороһон дабтагдашагүй зохёолнууд байгуулагданхай. Хэдэн зуугаад иимэ зохёолнууд буряадай уншагшадта тиимэ ехээр мэдээжэ бэшэ. Совет засагай үедэ энэ үзэг бэшэгые шудалалга зогсоогдоод байгаа гэжэ мэдэнэбди, теэ мүнөөшье үедэ тэрэ хэрэгэй бүтэсэ заахашье урагшаа ябаагүй гээ һаа алдуу үгыл даа.

            Энэ үзэг бэшэг шудалаагүй хүнүүд яагаад Лубсан-Доржо Данжиновай бэшэһэн түрэ хуримай, гэр бүлын заншалнуудые, Галсан-Жэмбэ Тугулдуров, Галсан-Жэмбэ Дэлгэров, Эрдэни-Хайбзан Галшиев, Номтын Ринчен болон бусадай буддын һургаалнуудаар бэшэһэн зохёолнуудые уншаха болоноб? Эдэ зохёолнууд тон лэ буряад хэлэн дээрэ анханһаа байгуулагдаһан, одоол хэлэнэй сэгнэшэгүй баялиг байна гэжэ эли болонхой бшуу. Тиимэ буряадай ниигэм хэлэнэйнгэй үндэһэн зохёолнуудһаа таһаранхай, энэ байдал усадхахын түлөө хэрэгтэй           болохо гаргашануудта нэмэлтэ һомололго хэрэгтэй.»