Буряадай арадай поэт Баяр Дугаров эдэ үдэрнүүдтэ 70 наһанайнгаа ойн баяр тэмдэглэжэ байна.

Далан наһанайнгаа дабаан дээрэ гаража байһан, тэрэ дабаанай хор­мойдо дүтэлһэн, тэрэ дабааниие һаяын сагта дабажа гараһаншье ирагуу найрагшадые эндэ тоолохо болоо һаа: Ардан Ангархаев, Баяр Дугаров, Галина Раднаева, Матвей Чойбонов, Чингис Гуру­ев, Дулгар Доржиева, Даша-Рабдан Дамбаев, Даша-Дондоб Очиров, Эл­бэг Манзаров, Галина Базаржапова, Батожаргал Гармажапов, Эрдэни Дугаров, Сергей Тумуров, Мэри Хамгушкеева, Цэдэнжаб Цыриторон бо­лоно. Эндэ нэрлэгдэһэн нэгэ үеын шүлэг зохёогшодые 70-аад онуудай Брежневэй тогтожонги байдалай үри хүүгэд гэжэ нэрлэхэдэ, нэгэ заа буруу болохо ха даа, юундэб гэхэдэ, 70-80-яад онуудаар буряад шүлэгэй бурьялан хүгжэһэн үе, КПСС-эй ХХ съездын һүүлдэ хүгжэһэн совет уран зохёол (илангаяа поэзи) “Оттепелиин” (“Дулааралгын”) үе сагай уран зохёол болоно.

Тэрэ үеын зохёолшод болон ира­гуу найрагшад “шестидесятники” гэжэ нэрэ зүүһэн гэжэ мэдэнэбди. Дээрэ нэрлэгдэһэн ирагуу найраг­шадые “поэты-семидесятники” гэжэ гү, али “Концептуалистнууд болон постмодернистнүүд” гээд нэрлэбэл­най, газар дэлхэй урбалдашахагүйл байха. Урданай сагай хэмжээгээр, дала наһамнай ехэ үндэр наһан; тэрэ наһандаа хүрэһэшүүл – талхи таабайнар, маани татаһан шабган­санар – зүнтэглэхэ хаһадаа тулаһан зон гэжэ һанагдадаг бэлэй. Ажа­байдалай шанарай дээшэлһэнһээ, медицинын ба бусад һалбариин хүгжэһэнһөө боложо, хүнэй наһан ута болоо: хүн үндэр наһа эдлэтэрээ өөрынгөө шэлэһэн һалбаринуудта үрэ дүнтэйгөөр, эдэбхитэйгээр ажаллана. Би эдир залуу ябахадаа, һургуулида һураха хаһадаа яруу найрагшад, шүлэг зохёогшод гээшэ ута наһа наһалдаггүй, модоной за­лаагаар гүйжэ ябаха үедөө гэнтын ушаралһаа, юрэ бусын юумэнүүдһээ боложо хосордог гэжэ һанагша һэм. Тиимэньшье тиимэ байгаа: Пушкин, Лермонтов, Маяковский, Есенин, Рубцов гээд лэ жэшээнүүд энээни­ие гэршэлнэ. Поэт байха гээшэ аюулта мэргэжэл гэжэ эдэ жэшээнүүд дээрэһээ харагдана бшуу. Буряад ирагуу найрагшадай дунда Баваа­сан Абидуевай, Дарижаб Дамдино­вай, Дамба Дашанимаевай, Цыретор Зарбуевай, Мүнхэ-Сарьдагай, Дондог Улзытуевай нэрэнүүдые дурдама­ар. Эдир залуу хаһадаа хүн модоной оройгоор һүжэрһэн түймэртэл ду­ранай хүсэндэ гансата абтаад, үдэр һүнеэрээ шүлэг зохёожо “зүдэрдэг” гэжэ һанагдагша һэн. Һүүлдэнь, үе сагай үнгэрһэн хойно, гэр айл боложо түбхинэһэнһөө хойшо шүлэг бэшэлгэн мартагдажа, ажабайдалай гашуун “прозодо” хүн алхажа ородог лэ гэжэ мэдээжэ.

Эгээн эдэбхитэйшүүлынь, бурха­най үгэһэн гал-табисууртайшуулынь энэ хэрэгээ уһанда хаянгүй, дала наһанайнгаа дабаанда тулажа ерэ­эд, дабажа гаратараа шүлэг бэшэ­жэ, мунхижа ябана гээшэбди. Нэгэ талаһаань, минии мунхаг һанаанда иимэрхүү бодол ерэдэг һэн: дүшэ гараһан хойноо шүлэг зохёожо зобоһоной юуштэб, дэлгүүрэй ха­рилсаанай сагай үедэ нэгэшье хашарһа мүнгэ ном гаргаһанай түлөө абадаггүй, өөрынгөө мүнгөөр лэ хэблүүлдэг байгаабди, арба найма – хоритой хүбүүндэл сагаан саарһа хээлэжэ, уянга гаргажа, дуран ду­хай дуулажа, “хабар ерээ, ошоо” гэжэ һуухань эшхэбтэр бэшэ юм гү гэжэ һанагдагша һэн. Ажабай­дал тухай үргэн мэдэсэтэй, дүй дүршэлтэй - наһатайхан болоходоо, зохёолшод прозо бэшэжэ захалдаг бэзэ. Энэ зохёохы ажалда харша үе сагта ажаһууһан зондо саарһа хэ­элэжэ, мүнгэ танга, олзо олохонь хүшэр. Саарһа хээлэхын хажуугаар нэгэ томо ажалтай, найдамтай һайн мэргэжэлтэй байхань амин шуха­ла хаш. Городто ажаһуудаг зондо алхам хэхэдэ – мүнгэн ха юм. Ёһото поэдүүд болбол эдир наһанайнгаа урма зориг, хүсэл һанаа мүхөөгүй, алта мүнгэнэй түлөө ами наһаяа табиһан бэшэ, ажабайдалай дабаан дээрэ “эзэн манжын табан гүрлөө ташуур” доро дабхар дархи шүлэг ашаагаа шэрээд, алдалжа унаагүй тэмээнүүдтэл урагшаа дабшаһан ирагуу найрагшад – ёһотойл идеа­листнууд гээшэ ха. Тэдээндэ алдар соло, дифирамб дуулахада, буруу болохогүй!

Тэдэнэй нэгэн, мүнөө үеын ар­салан томо ирагуу найрагша, ни­итын ажал ябуулагша, дээдын ехэ эрдэмтэн, эдэбхитэн, дала наһанайнгаа дабаан дээрэ гараһан Баяр Сономович Дугаровтаа соло дуудахамни.

Хоёр хэлэн дээрэ тэгшэ шэб­шэдэг, ородоор жэншэдгүй нарин угалза хэлээр бэшэдэг амбан ехэ шүлэгшэн Баяр Дугаров болбол Бу­ряад Уласай, Ородой Холбоото Ула­сай, Түб Азиин оршомой урдаа ха­раха поэдүүдэй нэгэн гэхэдэ, алдуу болохогүй. Юундэб гэхэдэ, тэрэнэй поэзи гансал буряадуудай түүхэһээ, зүрхэ сэдьхэлһээ, аза талаанһаань, ажабайдалһаа һабагшатай бэшэ, гансал тоонто нютагаа түүрээгээд, инаг дуран болон байгаали тухай дуулаад үнгэрөө бэшэ, харин зунай үедэ ехэ борооной һүүлдэ гол горхо­дой эрьенүүдһээ халин дэбэрһэндэл, бүхы Евразиин нэлэнхы түби дэл­хэй, хоёр континент хушаа гэбэл, буруу бэшэ. Евразиин түбидэ мэдээ­жэ ирагуу найрагшаар тодорходонь, жэнхэни ородоор шүлэгүүдээ зохё­одогынь ехэтэ нүлөөлөө бэшэ гү? Энээнһээ гадна, уран зохёолынь удха маягаараа монголшууд болон бусад нүүдэлшэ арадуудай түүхэтэй амин голоороо, шуһаараа, хүйһөөрөө няг­та холбоотойгоо мэдэржэ, тэрэ хол­боогоо, мэдэрэлээ, ойлгосоёо омог дорюун дүрсэ-образуудай, бэлгэ тэмдэгүүдэй-символнуудай хүсөөр аржыса тобойлгон, яб-байса харуул­жа шадаа. “Нүүдэлшэнэй одон” гэжэ шүлэгһөөнь жэшээ дурдахам:

Зам харгы – эрэдэ, гал гуламта – эхэнэртэ.

Элинсэгүүдэйм шуһанай хатажа һүнэхэгүйн тула

Хүбүү түрэ – урдаш һунажа мүргэнэм:

Эрын амидыда годли зэбэнь шэнхинэжэл байха.

Энэ шүлэг соонь түб Азиин олон архетипическэ бэлгэ тэмдэгүүд (Карл Юнг) ушарна. Тоолохо болоо һаа: “гал гуламта”, “годли зэбэн”, эрэшүүлэй һанаха байха “хүбүүн” гэхэ мэтэ. “Гал гуламтагүй, хүбүүгүй, амараггүй, /хүй һалхин шэнги үгы болошохоб тала дайдаар”. “Алтан эмээл”, “Нүүдэлшэнэй одон”, “Һом моришон” - шүлэгүүдэйнь номуудай гаршагуудые абажа харабал, монголшо, нүүдэлшэ арадуудай бэлгэ тэмдэгүүдэй нэрэ зүүһэн гэжэ обё­орхоор. Өөрөө ирагуу найрагша мон­голшуудай замаар:

Зүүн зүг тээшэ,

Баруун зүг руу,

Хуанхэ тээшэ, Балкан руу

Монгол моридой харбан үнгэрһэн

Харгы замаар алхалааб, –

гэжэ “Ябаган һом моришон” гэжэ шүлэг соогоо уянгалан бэшэ­хэдээ, “Минии хойноһоо/Чингисха­ан өөрөө/Хаймадан харана”, – гэжэ онсолно. Гималайн һүрөөтэ хадану­удта түрэһэн борооной дуһал соо:

Гүрэн түрэнүүды, мүшэнүүды

Холбоһон энээхэн дуһал соо

Сэсэн мэргэшүүлэй

һүниин нулимса

мэлмэрэн мүнгэтэнэ.

Түби дэлхэйе, хүнүүды, бурхады

Диилэрхүү сэдьхэлтэй

Миларайбын шарай

Мүнгэн энэ дуһал соо

Мэлмэрнэ хэбэртэй... –

гэжэ үльгэрлэн домоглоно.

Удхынгаа талаар үргэн дэлисэтэй энэ шүлэг түхэл маягаараа эпиче­скэ шанартай боложо, уншагшадта тодорно. Баяр Дугаровай шүлэгүүд соо оршом дайда, хүн түрэлтэнэй түүхэ, үе саг нюдэ сабшаха зуурын хэмжээнһээ мүнхэ сагай хэмжээн хүрэтэр Хүхэ Мүнхэ Тэнгэри доро үргэлжэлнэ. Тэрэньшье гайхалгүй. Ондоо арадуудай амбан поэдүүд болохо Уитмен, Маяковский шэн­ги хэмжүүргүй дайдатай, сагтай, түүхэтэй, түүхын манан соо тунажа хосорһон арадуудтай, тэдэнэй уда­ридагшадаар адли зиндаатайгаар Баяр Сономович зугаа дэлгээнэ:

Модэтэй хамта эшхэрһэн

годлиинь хойноһоо гүйлгэлдөөб.

Альпын хормойдо Аттилатай

хамта үүрэй толониие угтааб.

Хаанай хүхэ аягаһаа

Үгэдэйтэй хамта

Евразиин ниислэл хото

Хара-Хэрэмэй түлөө

Хундага үргөөб.

Баяр Дугаровай поэзиин тала дайда хараад үзэхэдэ, тэндэнь – Энэд­хэг орон, Түгэд дэлхэй, Монгол сай­хан нютаг, анханай манай нютагууд Наян-Наваа болон Баргуужан-Түхэм, Саяанай мундарганууд, Хаан-Уула, Монголжон гээд дүүрэн даа. Тэдэнэй нэгэндэ, Баргуужан-Түхэмдэ – Алан-гуагай эхэ нютагта, Чингис Богдын алтан урагай нагасанарай дайдада поэт анхаралаа ехэтэ хандуулһан:

Хаана бэ, Баргуужан-Түхэм,

үзэсхэлэн орон?

Эндэ бэшэ гү, хүхэ сэнхир

хабсагайнуудай дэргэдэ,

Эндэ бэшэ гү, жэбэрэй үнгэтэй

шэнэһэнүүдэй һүүдэртэ,

Эндэ бэшэ гү, Байгалдаа мэндэһэн

мүрэнүүды зубшаад?

Хаана бэ, Баргуужан-Түхэм,

үзэсхэлэн орон?

Үльгэрэй үгүүлэлнүүд соо гү,

али һалхинай хүгжэм соо?

Дуугай һарын һүлэбтэр гэрэлдэ

бэдэрээб – олдобогүй.

Ухаан бодолойнгоо гүнзэгыдэ –

тэндэ тэмтэржэ олобоб.

Баргуужан-Түхэм энэ шүлэг соо географическа орон бэшэ. Нүүдэлшэ арадуудай бэе бэеэ һэлгэжэ, нюта­гаа урилжа байһанай болон анханай, эртэ урдын монгол-буряадуудай һуурижаһан газарай (Наян-Наваа шэнги) һүлдэ тэмдэг болоно бшуу. Тайга тужаар зайһан буряад-монгол­шуудай (тэрэ сагта буряадууд гэһэн этнос бии байгаа юм гү, али тужа тайгын монголшууд юм гү) эхэ ню­таг Баргуужан-Түхэм поэдэй сэдьхэл­дэ үльгэрэй орон шэнгеэр үзэгдэнэ. Мүнөөнэй Баргажанай буряадуудта Дээдэ-Зүлхын Худанса Хуурай хоёр, тэдэниие угаадаг Анга Зүлхэ хоёр – эдэ дүрбэн нютаг, уһанай нэрэнүүд баһал үльгэрэй орондол һанагдадаг байха. Нэгэтэ би иигэжэ бэшээ һэм:

Хуушан урда түүхэмнай

Анга Зүлхэ хоёр юм.

Хуушан урда дайдамнай

Худанса Хуурай хоёр юм.

Уран шүлэгшэн бүхэн урда­найнгаа алдар түүхэтэ нютаг оро­ноо үльгэрэй жэшээ болгон сэдь­хэлдээ хадагалжа ябана ха юм. Буддын гүн ухаанай дали доро ургаһан олон шүлэгэй мүрнүүд Б.Дугаровай поэзидэ ушарна. Энэд­хэг гүн ухаанай, Буддын һургаалай гол бэшэгүүдэй нэгэн “Дхаммапа­да” болоно. Тэрэ нангин бэшэгтэ зорюулагдаһан шүлэгһөө хоёр хэһэг дурдая:

Ногоон бүхэндэ тулгуури

мэдэрнэб:

Альган соохи борооной дуһалда –

гурбадахи нюдэ.

Тэнгэриин лүжэгэнөөн намай

дахуулна бэшэ,

Харин нангин хуудаһануудай

һаршаганаан.

Һүниин тэндэ зула бадарна.

Тэрэнии

Зуун жэлнүүдэй һалхин

бүхөөхэ шадалгүй.

Дундуур Зам сэдьхэлдэм

үргэлжэлүүлжэ,

Гэрэл сасана “Дхаммапада”.

Зула бадарна.

Үшөө нэгэ хэды мүрнүүдые ду­радхахамни:

Город хотын хүлгөөн соо

Ааяма халуунһаань

Амияа дарахаяа нэгэ заа

Нээбэб уншахаяа

“Дхаммапады”.

Океан – далайн уһаар сүршүүлһэн

пальмын мүшэрөөр

хэн нэгэнэй нюурым эльбээд абаһандал.

Иимэ нарин биирээр зураглаһан зураглал тэмдэг дохёо мэтэ хал­та хэлэгдэһэн эдэ мүрнүүд хэды гүнзэгы удхатай, хүгжэм шэнгеэр зэдэлһэн гээшэб...

Шуһата зэбүүн хоридохи зуун жэлһээ эхилээд, мүнөөнэй зөөлэн гэхын аргагүй саг хүрэтэр (саашада­ашье баһа) дэлхэйн арадуудай хараа бодолой, эрдэм ухаанай, уран зохёо­лой болон шажан мүргэлэй бэе бэе­дээ аргагүй нүлөөлдэг, нүлөөлхэшье байһаниинь мэдээжэ. Англиин уран зохёолшо, Нобелиин лауреат Ре­дьяр Киплингын тэмдэглэһэн Ба­руун зүг Зүүн зүгтэй хэзээдэшье хамтаран таарахагүй гэһэн бодол буруушаагдажа һандараа бшуу. Юуб гэхэдэ, мүнөөнэй эрдэм ухаан, имаг­тал физикэ, саашанхи хүгжэлтэдөө тулгардаад, Зүүн зүгэй гүн ухаанай абдар болохо Буддын шажанай фи­лософи-дхарма соо өөртөө туһатай гүн бодолнуудые бэдэрдэг. Тэдэнэй туһа хүсөөр шэнэ физикэ дүрбэн хүсэнүүды (гравитаци, электро­магнетизм, һула (распад) ба шанга (ядерна) хүсэнүүды нэгэдхэжэ, нэгэ хүсэнэй теори бии болгохо, зохёохо замдаа гараад байна гэхэдэ, буруу бэшэ. Баруун зүгэй – антична болон Зүүн зүгэй даосой ба Буддын гүн ухаан соо тон адлихан олон бодолну­удые оломоор. Жэшээ болгожо, Лао-Цзы Гераклит хоёрые нэн түрүүн нэрлэмээр. Нюдэ сабшаха зуурын санскрит-дхармануудай шанарнуу­дынь Зеноной “Годли” гэжэ апоридо тон адлиханууд. Демокридай ато­муудта адлихан үзэл бодолнуудые Буддын гүн ухаанай үзэл бодолнууд соо оломоор. Уран зохёолой талаар иимэрхүү жэшээнүүдые дурдамаар: американ уран зохёолшо, Нобелиин лауреат Джон Керуагай “Дхармын зайгуулшууд”, “Харгы” гэһэн рома­нууд, элитэ американ поэт Аллен Гинсбергын “Наран сэсэгэй судар”, американ уран зохёолшо Джером Д.Сэлинджерэй ба немец зохёолшо, Нобелиин лауреат Герман Гессын үгүүлэлнүүд Зүүн зүгэй (Энэдхэгэй ба бусад) хурса бодолнуудые хэрэ­глэжэ бэшэгдэһэн байдаг. Тиихэдээ Баруун зүгэй зохёолшод Зүүн зүгэй үзэл сурталда обтожо, тэндэ шэнэ үрэ дүнтэй, ялас гэмэ образууд - бо­долнуудые бэдэрнэ гэхэдэ, тон зүб. Энэнь хадаа Баруун зүг үнэн ду­раараа Зүүн зүг тээшэ тэгүүлнэ: мүнөөнэй моодно (али моодоһоо га­ража байһан) хараа бодосо – мульти­культурализм болоно бшуу.

Дээрэ бэшэгдэһэн энэ ута унжа­гай бодол (пассаж) Баяр Дугаровта, тэрэнэй зохёолнуудта сэхэ хабаатай. Юундэб гэхэдэ, Баяр Дугаровай зо­хёохы ажалда Баруун зүг – Европын ба Ород гүрэнэй ба Зүүн зүг – мон­гол ба бусад Зүүн зүгэй арадуудай поэзинүүд уулзажа, шэнэ шуһа, һонин удха оруулаа гэхэдэ, буруу болохогүй. Казах поэт Олжас Сулей­меновэй поэзи жэшээ болгон дурда­маар. Тэрэнэй “Шабар ном” (“Глиня­ная книга”), Ородой классик Нико­лай Заболоцкиин “Хара-Хэрэм руу аяншалалга” гэжэ поэмэ эндэ нэр­лэхэдэ зохистой. Ородой классигууд Н. Заболоцкий, Б. Пастернак, бару­ун Европын ирагуу найрагшад Э.-М. Рильке, Г. Аполлинер гэгшэд Баяр Дугаровай ородоор шүлэг бэшэхэ­дэнь нүлөөлөө гэхээр. Гекзаметраар Б.Дугаровай “Протяжные гимны” бэшэхэдэнь, “толгой холбожо” бу­ряад-монгол анафораар бэшэгдэһэн үльгэрнүүдэй хажуугаар һохор Го­мер Гесиод хоёр дэргэдэнь зогсожо, гуурһыень тэрээн руу шэглүүлээ бэшэ гү? Рубрук, Марко Поло ба бу­сад аяншад, Зүүн зүг руу шармайһан шэнжэлэгшэд тэрэнэй үзэл сур­талда яаха аргагүй нүлөөлһэниинь дамжаггүй. РАН-ай Зүүн зүгые шу­далдаг институт ИМБТ СО РАН хоёр хүлһөө адхажа байгаад, манай ирагуу найрагшада туһалаа гэжэ бэшэхэдэ, алдуу болохогүй. Намда һаяхана Ал­тайн мэдээжэ поэт Бронтой Бедюров Зүүн зүг шэнжэлэлгын институдта аспирантурада Москвада һуража байхадаа, ехэ олон юумэ мэдэжэ абаа һэм гэжэ элирхэйлээ һэн.

Зүүн зүгэй үзэл сурталай, гүн ухаанай Баяр Дугаровай зохёохы ажалда, эрдэм шэнжэлэлгэдэ нүлөөе гэршэлһэн ХI зуун жэлдэ ажаһууһан агууехэ түгэд поэт, буддын шажа­най кагью шэглэлэй багша, ёгоозор Миларайбын “Намтар” гэжэ зохёол мүн. Энэ зохёол түб Азиин араду­удай, монголшуудай, буряадуудай дунда ехэтэ дэлгэрһэн гэжэ олондо мэдээжэ. Энэ зохёолһоо абтажа, ород хэлэндэ оршуулһан нэгэ шүлэгыень хараад үзэе:

Баларһан тогоон тухай дуун

Тогоон байһан – харин мүнөө үгы:

Хүсөөгүүд боложо бутарба.

Миларайбын нэрэ зүүһэн

Хосорхо энэ бэемни… энээхэн

Тогоондол адли бутаржа

һалаха бэшэ гү?

Буһалгаата сэдьхэлээ

номгоруулжа,

Нэгэ тээшээ хараад, удаан һуунам.

Халуун үбһэ шанажа эдидэг

тогоомни

Халаг даа – үгы – замби түбиин

оёортол

Баларшоо. Харин хүсөөг

бүхэниинь

Бүхы юумэнэй мүнхэ бэшэ

Байһыень эжэлүүдгүй

һануулба бшуу.

Энэ гүнзэгы удхатай шүлэгһөө һабагшалан, манай поэт олонхи өөрынгөө энээнһээшье дутахагүй мүрнүүдээ “Нюдэ сабшаха зуурын судар” гэжэ ном соогоо гаргана:

 

***

 

Хооһон байра соомни

Кранһаа шангаар уһан дуһаална.

хэншьб нэгэн үлэһэн

Үдэрнүүдым тоолоно

гэжэ һанахаар.

 

***

 

Һүүдэртэ ороһон

Түрэлхинүүдтэйгээ хамта

Нюур дээрээ мүнхэ замбиин

Хүйтэн амисхал мэдэрнэб –

гэхэ мэтэ.

Согсолбори бүхэн соонь гүнзэгы философско удхатай шүлэгүүд угаа олон. Зарим уншагшад Баяр Дуга­ровай шүлэгүүдэй энэ шанарыень бүхөөр хадуужа абаһан: шүлэгүүдынь “юу харанабиб, тэрэнээ дууланам” гэһэн бэшэ гэжэ тэмдэглэһэн бай­даг. Түб Азиин арадуудай түүхэ али болохо аргаар шүүжэ үзөөд, тоб бай­са, ялас гэмээр харуулжа шададаг поэдүүд дэлхэй дээрэ үсөөн. Магад, ганса Баяр Дугаровай “Үгэдэйн аяга”, “Хэрэгсүүрнүүд”, “Баргуужан- Түхэм”, “Хори угсаатан”, “Наян-Наваа” болон бусад шүлэгүүдынь энээниие гэр­шэлнэд. Эдэ шүлэгүүдэйнь тоодо Миларайба гэгээн тухай бэшэһэн шүлэгүүдынь орохо ёстой: “Гима­лайн дуһал”, “Поэдүүд”, “Миларай­бын сууряан”, “Үхэрэй эбэр тухай үльгэр” гээд.

Баяр Дугаровай шүлэгүүдэй гео­графи үнсэг сагаан дэлхэйн ехэнхи хуби - Еврази болоно. Энэ ехэ хоёр хубиһаа бүридэһэн – Европо ба Ази хоёрһоо – (суперконтинент гэжэ нэр­лэхэдэ болохо) болбол Зүүн зүг ба Баруун зүг хоёрой соёл гэгээрэлэй, эрдэм ухаанай, технологинуудай ба бусад һалбаринуудай уулзуур гэхэдэ, зүб гэжэ һанагдана. Манай поэдэй шүлэгүүд соонь зураглагдаһан үйлэ хэрэгүүд энэ уулзууры тобойсо ха­руулхадаа, бүхэлеэрээ оршом сагаа­раа эпическэ шанар эдлэжэ, Пабло Нерудын “Всеобщая песнь” гэжэ зо­хёолые эжэлүүдгүй һануулна. Дээрэ нэрлэгдэһэн “Ябаган һом моришон” гэжэ шүлэгһөөнь нэгэ хуби жэшээ болгожо, доро дурадхахамни:

Шэжэр алтан зүүдэнүүды

Үльгэрлэн намда бэлэглэдэг

Евразимни.

Эртэ урдын түүхэһээ

Далда нюусагай гэрэл

Сэдьхэл руум гиибэ.

Софи хотын огторгой доро

Мянган жэлдэ намтай танил шэнги

Грек хүүхэн Роза

Нюураараа намда

гэдэргээ эрьежэ,

Мэндэ һураба.

“Ябаган һом моришон”, “Ассириин хүүхэн”, “Үгэдэйн аяга” болон бусад түүхэдэ хабаатай шүлэгүүдыень ун­шахада, гансахан грек хүүхэн Роза мэндэшэлнэ бэшэ, харин үнгэрһэн мянган жэл, уһан шэнги урдаһан зуун жэлнүүд поэдые хуушан дүтын танил найза нүхэр мэтээр амаршал­на гэхээр. Баяр Дугаровта “Түби дэл­хэйн хоёр хахадуудынь эртэ урдын хоёр һэеы гэр” шэнгеэр харагдана; мегаполисуудай “шулуун джунгли” сэдьхэлдэнь үбшэн шэнгеэр ороно; Грузида “Сэлгеэн Байгалаа эбэр хун­дагадал” үргэжэ түүрээнэ; “Парижай мансардаһаа Байгал нангин далайм харагданагүй” гэжэ уйдана, эртэ ур­дын Троя зүүдэндэнь ерэнэ гэхэ мэтэ. Поэдэймнай хөөрэлдэдэг нүхэдынь манайхида орходоо, тад ондоохону­уд: гүн ухаата даос Лао-Цзы, агууехэ япон поэт Басё, хитад Ван Вей, эллин Гесиод, француз ирагуу найрагша Ронсар, дээрэ дурдагдаһан Миларай­ба гэгшэд. Энэ хадаа Б. Дугаровнай хүн түрэлтэнэй түүхэтэй хөөрэлдэнэ гэхэдэ, дэн буруу болохогүй бшуу. Тиихэ зуураа түрэл тоонто Аха ню­тагаа, Монголжоноо, тэнгэриин ша­райтай тохорюун һайхан шубуудаа, шугы харганата дайдаяа, сагаан дали сэсэгтэ хада уулануудаа магтан, өөрсэ гоё шүлэгүүдээрээ дуулана. Тэдэнтэеэ зугаа дэлгээнэ, хуби заяа­гаарнь һонирхоно, һанаагаа зобоно. Үнэнтэ поэзи тиимэ байха ёһотой бэшэ гү?

Һүүлшын үедэ шүлэгшэмнай түүрэг-монгол шүлэгэй гол түхэл маягынь болохо “толгой холбохо” – анафора гэжэ рифмэ ород поэзи­дэ уран гоёор нэбтэрүүлжэ (“Про­тяжные гимны” ба “Азийский ал­люр”), хоёр дэлхэйн поэзиин шуһа холижо, шогложо хэлэбэл, “метис” шүлэгүүды хүн түрэлтэндэ (оро­доор хэлэбэл, “как художествен­ное открытие”) нээһэн габьяатай. Энэнь хадаа баруун поэзиие, ород шүлэгые ехэтэ баяжуулна ха юм. Гансал удхын талаар бэшэ (ород по­эзидэ Б.Дугаров шэнэ һонин Зүүн зүгэй удха урлал оруулба ха юм), ха­рин ород поэзидэ урдань үзэгдөөгүй шэнэ түхэл оруулба гээшэ. Нүгөө та­лань гэбэл, Баяр Дугаровнай монгол, буряад хэлэ һайн мэдэхэ байжа, мон­голшо арадуудай уран найрагшадай шүлэгүүды (тэдээндэ “подстроч­ник” хүүлэжэ зобоонгүй, өөһэдынь текстнүүдһээ сэхэ) уран гоёор, эхэ хэлэнэйнь маяг түхэл, удха удамынь ондоо болгонгүй оршуулжа, түрэлхи хэлэеэ мэдэхэгүй буряаду­удта, ород уншагшадта хүргэнэ ха юм. Нэгэ жэшээ дээрэ энээниие то­бойсо харуулха дуран хүрэнэ. Буря­ад поэзиин ХХ-ХХI зуун жэлнүүдэй поэзиин Антологи ород хэлэн дээрэ манай эрдэмтэн, поэт бэлдэхэдээ, буряад классигуудай, литературын үндэһэ һуури табигша Базар Бара­диин, Хуса Намсарайн болон дунда үеын ба залуу шүлэгшэдэй ехэн­хи шүлэгүүдые шадамар бэрхээр ородшолһон байха юм. Жэшээлхэдэ, Базар Барадиин “Буряад-монгол­шуудай элинсэгүүд тухай үгүүлэл” гэжэ эпическэ ехэ хэмжүүрэй шүлэг, “Гэсэр”, “Джангар” ба бусад Зүүн зүгэй арадуудай эпосүүдые шадамар бэрхээр оршуулһан алдарта Семён Липкинһээ дутуу бэшээр оршуулаа. Үшөө нэгэ габьяань гэхэдэ, буряад- монголшуудай поэзиин алтан абдар­та хабаатай эртэ урдын арадай жэн­хэни дуунуудые, шүлэгүүдые шэнэ­эр, зохёохы янзаар, уран нугалба­рииень, һүр һүлдыень алдуулангүй, үшөө шангадхан ородшолоо.

Гэсэрһээ, “Гэсэриадаһаа” уламжа­лан, Буряадай арадай поэт Баяр Со­номович Дугаровай поэзи Гомер, Ге­сиодой үргэн дэлисэтэй поэзидэ ад­лирхуу эпическэ түхэл шэнжэ бэедээ шэнгээжэ, али болохо космогониче­ска болон теогеническэ дальдирхуу, үлэ мэдэг, нюуса (ородоор хэлэбэл, “скрытно, с намёками”) удха шанар­тай. Манай арсалан ирагуу найраг­шын һүр жабхаланта шүлэгүүдэй лирическэ геройнууд анхан урданай хуннуудай удамаршад – шаньюйну­уд Модэ (Модогоевые мэдээд, буря­адууд юундэ Модэе мэдэнэгүйб гэжэ заримдаа поэт голхоржо шоглоно), Аттила, Чингисхаан, Бата, Үгэдэй хаануудай моридойнь мүрнүүдээр тамганууды даража, монгол ха­ашуулай пайцза зүүжэ, урагшаа Хуанхэ хүрэтэр дабшажа, баруул­жаа “һүүлшын далайн” Адриати­кын эрьедэ тулана, Дунай мүрэнэй уһанда шунгана; тэндэһээ Агууехэ Талын (Лев Гумилёв) моридойнь ту­рьяан Ази түбидэ, агууехэ хитад Хана зубшаад дуулдаһан шэнги. Баруунай Римэй импери Аттилаһаа (энэ “Бич божий”-һоо) алта мүнгэ, үнэтэ бэлэг эдилгэ үгэжэ, арай шамай һалана бэлэй. Тэрээндэл адли энэ баруун дэлхэй Баяр Дугаровай поэзиие сэг­нэжэ, үндэр шангуудаар урмашуулха ёстой!

Дала наһанайнгаа дабаан дээрэ гараад ябаһан - СССР-эй болон Рос­сиин Уран зохёолшодой холбоону­удай гэшүүн, Буряадай арадай поэт, Буряад Уласай гүрэн түрын шангай хоёр дахин лауреат, олониитын ажал ябуулагша, нэрэ солотой эрдэмтэн - хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, Рос­сиин болон Буряадай соёлой габья­ата хүдэлмэрилэгшэ болон бусад­шье хүндэтэ нэрэнүүдтэй хүндэтэ нүхэртөө агууехэ Кун-Цзын хэлээ­шээр: “дала наһа эдлэхэдээ, зүрхэ сэдьхэлэйнгээ дуудаһан тээшэ даб­шажа, ажабайдалайнгаа жама ёһо һандаангүй ажамидаржа, урагшаа һанаатай урма зоригтой ябахашни болтогой!” гэжэ уряалха байнам.