2008 онһоо хойшо үнгэрһэн 10 жэлнүүдэй туршада, 2010 ондо буряад хэлэ хүгжөөлгын уласай бюджедһээ һомололготой Гүрэнэй хүтэлбэри баталан абалга болон бусад хэдэ-хэдэн һайн дүнгүүдтэй байбашье, бүхыдөө буряад хэлэнэй байдалай бага зэргэ һуларһан ушар тэмдэглэгдэнэ.

«Буряад хэлэн XXI зуун жэлдэ» гэһэн Уласхоорондын суглаанда (хуралда) хабаадагшад Буряад Уласай, Эрхүү можын, Үбэр Байгалай хизаарай, Монгол Уласай, Хитадай Арадай Уласай Дотор Монголой бэеэ дааһан аймагай түлөөлэгшэдэй элидхэлнүүдые шагнаад, «Буряад хэлэнэй 2030 он болотор хүгжэлтын гол бодолнууд» гэһэн эхин дурадхал зүбшэн хэлсэжэ, буряад хэлэн Оросой Холбооной зарим можо нютагуудай ба хилэ ниилэһэн Хитад, Монгол оронуудай дэбисхэр дээрэ дэлгэрэнхэй гэжэ тэмдэглэбэд.

Буряад хэлэнэй урагшатай хүгжэхын түлөө хоорондын ойлгосо, тэдэниие тойрожо байһан хүнүүдэй хүндэлэлгэ, ниигэмэй хэлэнэй үндэр соёл, хэлэнэй талаар заншалнуудта ямаршье арадай үндэһэн соёлой баялиг гэжэ гамтайгаар хандалга, дэмжэлгэ хэрэгтэй.  

Ехэнхи можо нютагуудай буряадуудай таруу һуудал байдалһаа тэдэнэй (буряадуудай) хэлэн хоёр хэлэ мэдэлгын үндэһэн дээрэ хүгжэжэ болохо.

2008 ондо үнгэрһэн суглаан дээрэ «Буряад хэлэнэй хүгжэлтын гол бодолнууд» (саашадаа Бодолнууд-2009), 2009 ондо Буряад Уласай Засагай газарай Тогтоолоор дэмжэгдэһэн юм.

2008 онһоо хойшо үнгэрһэн 10 жэлнүүдэй туршада, 2010 ондо буряад хэлэ хүгжөөлгын уласай бюджедһээ һомололготой Гүрэнэй хүтэлбэри баталан абалга болон бусад хэдэ-хэдэн һайн дүнгүүдтэй байбашье, бүхыдөө буряад хэлэнэй байдалай бага зэргэ һуларһан ушар тэмдэглэгдэнэ.

Хүүгэдэй болон залуушуулай дунда буряад хэлэ мэдэхэшүүлэй тоо үсөөрһөөр, баряад хэлэ ниигэмдэ хэрэглэлгэ дэлгэрээгүй, Буряад Уласай нютагай засагай байгууламжануудта, гүрэнэй засаг зургаануудта хүдэлмэриин хэлэн болоогүй, ниигэмэй ажабайдалай бусад һалбаринуудта багаар хэрэглэгдэнэ. Буряад хэлэн Эрхүү можодо, Үбэр Байгалай хизаарта иимэрхүүл байдалда байна.

Юрэнхы эрдэмэй һургуулинуудта буряад хэлэн гүрэнэй хэлэн, буряад хэлэн түрэлхи хэлэн гэжэ заалгын саг үсөөрнэ.

Буряад хэлэ мэдэхэ талаар 2015-2016 онуудай байдал шэнжэлжэ үзэхэдэ, юрэнхы эрдэмэй һургуулинуудай буряад һурагшадай 62 хуби, һургуулиин наһа гүйсөөгүйшүүлэй эмхи зургаануудай хүмүүжэмэлнүүдэй 73 хуби түрэлхи хэлэеэ мэдэхэгүй байба. Энэ байдал ургажа ябаһан үхибүүдэй ба ехэ зоной дунда буряад хэлэнэй даамайгаар үсөөржэ байһан ушарые гэршэлнэ. Хүн зоной тоо бүридхэлэй 2002 оной дүнгүүдээр буряадуудай 81,4 хуби, харин 2010 оной дүнгүүдээр оройдоол 41,6 хуби түрэлхи хэлэеэ мэдэнэ гэжэ элирүүлэгдэһэн байха юм.

Хэлэ хүгжөөлгын эхин түрүүшын зорилго хадаа болбосоролой байдал һайжаруулга болоно.

Байгал тойроһон можо нютагуудта буряад хэлэ заалгын болон хэлэ хэрэглэлгын зорилготой Болбосоролой нэгэдэмэл дэбисхэр байгуулха хэрэгтэй. Буряад хэлэндэ, тэрэ тоодо буряад хэлэ шудалха дураяа мэдүүлһэн бүхы хүнүүдые, таһалгаряагүй һургажа байха.

Болбосоролой, хүтэлбэрилхы, харилсаанай талаар ойлгосо һайтай, тэрэ тоодо буряад хэлэ заалгада оршон үеын онол аргануудые хэрэглэхэ шадалтай буряад хэлэнэй багшанарые бэлдэлгэ үшөөл хэрэгтэй зандаа.

Хэлэнэй тогтууритай байдалтай болохын гол үүргэ гэр бүлэ дүүргэнэ – бүлын хүмүүжэл, бүлэдөө хөөрэлдэн харилсалга, тиимэһээ бүлын үүргэ, түрэлхидэй мүнөө үедэ хэлэ сахин дамжуулха харюусалга дээшэлүүлхэ зорилго гол зорилго боложо, түрүүшын ээлжээндэ гарана.

Буряад хэлэ сахин хүгжөөхэ хэрэгтэ олондо мэдээсэл тараадаг саарһан хэрэгсэлнүүд, сахим хэрэгсэлнүүд, бусад мэдээсэлэй оньһон түхеэрэлгэнүүд гүйсэд хүсэндөө хэрэглэгдэнэгүй.

Буряад хэлэ аршалан хамгаалха хүдэлмэринүүдые буряад хэлэтэй зоной диилэнхи хубиин ажаһуудаг нютагуудай хэмжээндэ шангадхахын тула буряадуудай бүлэгөөрөө ажаһуудаг газарнуудта нютагай засагай байгууламжануудай хэлэ нэбтэрүүлхэ талаар хүтэлбэрилхы үүргэ дээшэлүүлхэ.

Буряад хэлээр шиидхэгдээгүй асуудалнуудай зарим хубинь буряад хэлэ сахин хамгаалха үүргэтэй байгуулгануудай өөрынгөө уялгада хайша хэрэг хандасаһаа болоно. Тиихэдэ буряад хэлэ дэмжэхэ эрдэмэй-онол аргануудһаа, шэнжэлхы асуудалнуудһаа, нютаг можонуудай хоорондо ниитэ олонтой, олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдтэй, засаг зургаануудтай, нютагай засагай байгууламжануудтай нягта холбоотой түрүү дүй дүршэлөөрөө андалдалгаһаа мүн лэ дулдыдана.

Дээрэ хэлэгдэһэн бүгэдэдэ үндэһэлэн, суглаанда хабаадагшад иимэ ШИИДХЭБЭРИ абана:

 1. Можо нютагуудта буряад хэлэ сахин хүгжөөхэ, хэрэглэхэ талаар ажалдаа жэшээ болгожо абахын түлөө «Буряад хэлэнэй 2030 он болотор хүгжэлтын гол бодолнууд» гэһэн эхин дурадхал дэмжэхэ.

2. Можо нютагуудай хэлэнэй бодолго бэелүүлгын ажал ябуулга хэрэгтэй гэжэ тоолохо. Иимэ зорилготой Буряад Уласай, Эрхүү можын, Үбэр Байгалай хизаарай Засагай газарнуудта буряад хэлээр Можо нютагууд хоорондын зүблэл байгуулха арга боломжонуудаа хаража үзэхыень дурадхаха.

3. Буряад хэлээр иимэ хэмжээнэй суглаануудые табан жэлдээ нэгэ дахинһаа үсөөн бэшээр үнгэргэжэ байха.

4. Хитадай Арадай Уласай Дотор Монголой бэеэ дааһан аймагай буряад хэлэ аршалалгаар буряад бүлын, бүлын хүмүүжүүлгээр дүршэл хараадаа абан, Буряад Уласта, Усть-Ордагай Буряадай, Агын Буряадай тойрогуудта нэбтэрүүлхыень ниитэ нэгэдэлнүүдые, болбосоролой эмхи зургаануудые, нютагай засагай байгууламжануудые уряалха.

5. Буряад бүлэ соо хүүгэдээ үдэр бүриин хүмүүжүүлгэдэ хэлэеэ бүлымнай үндэһэн баялиг гэжэ сэгнэжэ, хандасаяа хубилгаха тухай буряад бүлэдэ хандалга зохёон байгуулхыень түрэлхидэй ниитэ бүридэлһөө ажалай бүлэг байгуулха. Бүлын хүмүүжүүлгэдэ буряад хэлэ эдэбхитэй хэрэглэлгын дурадхалнуудые зохёон байгуулха.

6. Буряад Уласай, Эрхүү можын, Үбэр Байгалай хизаарай засагай зургаануудта, нютагай засагай байгууламжануудта буряад хэлэ заалгын байдал, хүгжэлтэ ямар шатада байнаб гэжэ саг үргэлжэ адаглажа байха.

7. Нютагай засагай байгууламжануудта буряад хэлэ сахин хүгжөөхэ нютагай хэмжээнэй Хүтэлбэринүүдые зохёохо ба буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар хүдэлмэринүүдые залан хүтэлбэрилжэ байха зүблэлнүүдые болон хороонуудые байгуулха.

8. Буряад хэлэ зааха, шудалха талаар Гүрэнэй засагай зургаануудта, нютагай засагай байгууламжануудта, ниигэмэй байгуулгануудта, эрдэмэй нэгэдэлнүүдтэ һургуулиин наһа гүйсөөгүйшүүлэй эмхи зургаануудай ба һургуулинуудай болбосоролой хүдэлмэридэ, соёлой ба үндэһэн соёлой түбүүдтэ хүсэ, оролдолгоо нэгэдүүлхые дурадхаха.

9. Буряад хэлэ, түрэлхи хэлэнүүдые, тэрэ тоодо ород хэлэ хамгаалгада, заалгада ба шудалалгада зорюулагдаһан Мэдээсэлэй нэгэдэмэл буудал байгуулха тухай асуудал хаража үзэхэ.

10. Һургуулиин наһа гүйсөөгүйшүүлэй буряад хэлэнэй заагдажа байдаг эмхи зургаануудые сахин хүгжөөлгые хангаха гэжэ Буряад Уласай Засагай газарта дурадхаха.

11. Буряад хэлэн дээрэ олондо мэдээсэл тараадаг саарһан, сахим хэрэгсэлнүүдые дэмжэхэ, хүгжөөхэ талаар хэмжээ ябуулагнуудые тодорхойлхыень Буряад Уласай Соёлой яаманда даалгаха.

12. Оросой Холбооной арадуудай хэлэнүүд дээрэ хэблэгдэһэн буряад уран зохёолые дэмжэхэ нэмэлтэ хэмжээнүүдые абахыень Буряад Уласай Соёлой яаманиие уялгалха.

13. Буряад Уласай Болбосоролой ба эрдэм ухаанай яаман буряад хэлэн дээрэ һуралсалай, һуралсалай-онол аргануудай ба эрдэмэй номуудые хэблэхэ хэрэгые дэмжэхэ хэмжээнүүдые абаха.

14. Буряадай Гүрэнэй Ехэ һургуули ба Оросой Холбооной эрдэмэй Академиин Сибириин таһагай Монгол орониие, Буддын һургаалнуудые болон Түбэд орониие шэнжэлхэ дээдэ һургуули хоёр буряад хэлэ саашадань хүгжөөхэ асуудалнуудые эрдэмэй талаар шүүмжэлжэ үзэхэ зорилготой хэлэнэй асуудалнуудаар зүблөөнүүдые һэдхүүлшэдтэй, оршуулагшадтай үнгэргэхэ арга боломжонуудые хаража үзэхэ.

 2018 оной ноябриин 26-27-ной үдэрнүүдтэ зүбшэгдэжэ, баталагдаа.