Байгаалиин болон хүнэй бүтээhэн (соёлой) гоё үзэгдэлнүүд болон бүтээлнүүдые анхаржа, уран hайханаар шэмэглэн буулгажа, арад зоной анхаралда табижа байдаг сүлөө мэргэжэлтэд Виталий Пальшин, Баир Этагоров хоёр яhала олон иимэ бүтээлнүүдые байгуулжа, арадай анхаралда «абаахайн бусайдаhан» (интернет) руу оруулна гээшэ. Тэдэниие хаража сэдьхэлээ hэгшэhэн, гоё hайхандань тархияа эрьеhэн зоной баяр баясхалан эдэ хоёрой Хии мориндо шэнгэжэ, урлал зохёолой үндэр амжалтада уряалжа, ябаhан лэ газартань харгалзажа байхань болтогой!

Захааминай аймагай эхин дээрэ байдаг Үндэр-Баабайда тойрожо буулгаhан ажалыень хараад, нээрээшье hэгшэжэ, 1974 ондо «Харсаагай» hангай ажахын орлогшо захиралаар ажаллажа байхадаа, мүнөө үедэ Үлэгшэн нютагта hур харбагшадые амжалтатай, урагшатай хүмүүжүүлжэ байдаг Шагдар Хазагаевай аба, бүхы наhаараа багшын ажалда ябаhан Александр Харитонович Хазагаевтай дүтэ харилсадаг байhанби. Тиихэдэ Үндэр-Баабай, хоёр дабаанай хоорондохи Хүхэн-Болдогууд тухай домогуудые намда хөөрэжэ үгэhэн байгаа. Үндэр-Баабай тухай домогые хүбүүдэй оложо эндэ табиhан байхада, тэрэнииень тэрэл хэбээрнь оршуулбаб.

Гансал Виталий Баяр хоёрто захиха нэгэ юумэн байна: Тойрожо буулгахадаа, нара буруу тойроо hаань hайн байгаа гү гэжэ. Юундэб гэхэдэ тэрэ зурагынь дэлгэстэ гарахадаа нара зүб эрьехэ болоно ха юм. Урданайнь ажалнууд нара буруу эрьенэ. Али хайшаа юм? Тэрэнь нара зүб эрьехэ ёhотой гү, али бидэ нара зүб хараха ёhотой гүбди? Нэгэ талаараа hонин байна, зон юун гэдэг юм ааб?  http://360baikal.ru/images/panoramas/zakamenskiy-r-n/under-baabay/panorama_ru.html

Үшөө тиихэдэ энэ тойрожо буулгаhан зурагаа Бадамгаравын Наранбаатарай бэшэhэн hайхан дуугаар шэмэглэжэ бүришье үзэмжэтэй гоё болгобод. Энэ дуун аймагай hүлдэ-дуун боложо баталагданхай, hонирхоhон хүнүүдтэ доро үгэнүүдыень үгэе:

 

      ЗАХААМИНДАА ЖАРГАЛТАЙБ

 

   Хүгжэмынь

Бадамгаравын Наранбаатарай

         Үгэнүүдынь Николай Шабаевай

 

Арад зоной анханһаа

Ангай зүргэ мүшхэжэ,

Адуу малаа үдхэһэн

Арюун һайхан тоонтодоо –

                                                                       Заяа, һүлдым үргэһэн

                                                                       Захааминдаа баяртайб.

                                                                       Залгаа хүбшын жалгада –

                                                                       Захааминдаа жаргалтайб.

 

Далай ехэ тайгадаа

Хангайн нюуса уудалжа,

Олон жэлдэ хүгжэһэн

Орон нютаг тоонтодоо –

                                                                       Заяа, һүлдым үргэһэн

                                                                       Захааминдаа баяртайб.

                                                                       Залгаа хүбшын жалгада –

                                                                       Захааминдаа жаргалтайб.

 

Мүнхэ энэл замбида

Мүшэн мэтэ яларжа,

Үлгын дуугаар бөөмэйлһэн

Үльгэр шэнги тоонтодоо –

                                                                       Заяа, һүлдым үргэһэн

                                                                       Захааминдаа баяртайб.

                                                                       Залгаа хүбшын жалгада –

                                                                       Захааминдаа жаргалтайб.

 

Холын урда гарбалаа

Хонгоодорһоо захалжа,

Ходол намай энхэрһэн

Хонгор һайхан тоонтодоо –

                                                                       Заяа, һүлдым үргэһэн

                                                                       Захааминдаа баяртайб.

                                                                       Залгаа хүбшын жалгада –

                                                                       Захааминдаа жаргалтайб.

 

Үндэр-Баабай гэжэ нэрын саана үндэр уула харагдана. Тиихэдээ энэ нэрэ уулын үндэрhөө, гэбэшье хүндэлжэ, үргэжэ нэрлэгдэhэн байха. Энэ хадаа гурбан толгойнуудай ниилэhэн, үндэр хабсагай шулуун хада Зэдэ голой зүүн эрьеhээ эгсэ дээшээ тобойн залардаг. Голой урда, Мухар-Талаhаа харахада, нэгэдэхи толгойн дундашагуур агы нүхэн харгдаха, хоёрдохи толгой – Захаамин орожо ябаhан айлшадые угтажа, аянда гараhан зониие үдэшэжэ hуудаг Үндэр-Баабайн Бариса, гурбадахи толгойн хормой руу нарихан зүргөөр шэглэбэлтнай, нэгэ хажуудатнай эрид хабсагай, нүгөө хажуудатнай Зэдын эрье хүрэтэр гүнзэгы ехэ нүхэн байха. Толгойн хормойдо хабсагай соо хоёр газарhаа аршаан гаража байдаг. Нэгэ аршааниинь гэдэhэ-доторой байдалай тэнсүүриие олгодог, нүгөөдэнь, нулимса мэтээр дуhалжа байдаг баруун тээхинь, нюдэ аргалдаг аршаан юм. Хабсагайн забhараар үзэгдэдэг hудалнуудаар боро абажа, зохихо хэмжүүрээр хэрэглэбэл, энэ боро хотын үбшэндэ туhатай. Эдэ бүгэдэ аймагаа бүхыдэнь харгалзажа hуудаг Үндэр-Баабайн шэдитэ нюусанууд гээшэ бэзэ.

 

          ҮНДЭР-БААБАЙН ДОМОГ

 

Үндэр-Баабай тухай иимэ нэгэ домог бии юм. Урда эртэдээ энэ газарые нютагай зон Ехэ-Дабаан гэжэ нэрлэдэг байгаа. Бага-Дабаан Харсаа тосхониие Захаамин тээшээ алад гарамсаар байдаг. Нэгэ хасаг (зарим хөөрөөнүүд соо табан аха дүү хасагууд гээдшье хэлэгдэдэг) түрэхэ hамгантайгаа тэмээн дээрэ hуугаад, тэдэниие Монголhоо нааша нэхэгшэдhээ тэрьедэжэ ябаhан юм ха. Ехэ-Дабаан хүрэжэ ерэхэдээ, hамганайнь нарайлха саг тулажа ерэбэ гээ. Тиигэхэдэнь тэдэ хабсагайнуудай хоорондуур хорохо баатай болобод. Нэхэжэ ябагшадай обёоронгүй алад гарахаа ябатар, тэмээниинь гэнтэ буйлажа, мэдүүлбэ. Тэмээнэй буйлаагаар тэдэниие оложо, тэндэнь алаhан гэлсэдэг. Алуулhан тэрэ хасагай hүнэhэн энэ үндэр хадын эзэн боложо шэнгэбэ. Тэрэ гэhээр Үндэр-Баабай тэмээнэй энэ дабаа дабажа Захаамин орохые хориhон байгаа. Тиихэдэ энэл замаар эхэнэр хүнэй Ехэ-Дабаа дабаха мүн лэ хорюултай болоhон юм. Эхэнэрнүүд эндэhээ хойгуур дабажа гарадаг болоо, тэрэнь Эмгэдэй дабаан гэжэ нэрлэгдэhэн юм…

Үндэр-Баабай хаа-яа харагдахадаа, халтар хара моритой, заримдаа гурбан мори хүллэhэн, хасаг хубсаhатай үндэр бэетэй ород боложо харагдадаг юм байха. Хажуудань монгол hамганиинь харагдалсадаг гэхэ. Олон удаан жэлнүүд соо Захааминайхид Үндэр-Баабайн хорюул сахижа hуугаа: тэмээ үсхэбэрилхэгүй, Ехэ-Дабаагаар эхэнэрнүүд гарахагүй. Тиин, дайнай hүүлээр лэ, дүтэ тосхоной зон дамжаа ехэтэй ламые залажа, уншалга хэжэ, Ехэ-Дабаагаар эрэ-эхэнэргүй адли гарадаг болгохыень Үндэр-Баабайгаа гуйhан юм. Тэрэ гэhээр энэ замаар эхэнэрнүүд hаадгүй ябадаг болонхой. Үндэр-Баабай өөрөө хасаг хүн hэн тула, албанда ябаhан, нютаг-нугаhаань холо байрлаhан зониие харгалза дороо абажа, туhалжа, хаража байдаг юм. Албанда ошоходоо хүбүүд эндэhээ шулууханиие гү, али газар абажа мордодог гуримтай. Үлэгшэн нютагайхид зунай эхиндэ Үндэр-Баабайгаа тахижа, эрын гурбан наада эмхидхэдэг заншалтай. Энэ нааданда илажа тодорhон илагшад нютаг зоной ехэл омогорхол боложо шалгардаг юм гээ.