- Дугарма Батоболотовна, та багша, уран шүлэгшэн гээд мэдээжэ болоһон байнат. Танай талаан бэлиг хаанаһаа эхитэйб, юун нүлѳѳлѳѳб: аба эжын шуһаар дамжуулагдаа гү, али багшанарайтнай оруулһан хубитаһаа гү?
- Бултал хабсараа, хамтараа бэзэ даа. Наһанай ажабайдал, дүршэл, хубидаа хараһан үзэһэн, сэдьхэлээ хүдэлһэн юумэншье нүлѳѳлжэ болоо. «Энээнһээ урагша зохёоһон хуушан шүлэгүүдээ һажаалдангүй, яагаад шэб шэнээр шүлэг найруулна гээшэбта?» гэжэ зарим зон асуудаг. Би мүнѳѳ ганса шүлэг зохёохо бэшэ, вайбер соо ябаһан һайн ород шүлэгүүдые буряадта оршуулха дуратай болооб. Оршуулга хэхэ гээшэ бэлэн бэшэ даа. Авторай шүлэг ѳѳрынхеэрээ болгонгүй, удхыень алдуулангүй оршуулха ёһотой бшуу.
- Дээрэ үзэһэн хараһан, сэдьхэлээ хүдэлһэнтнай шүлэг бэшэлгэдэ нүлѳѳлжэ болоо гэбэт. Үнэхѳѳрѳѳ, хүнэй наһанда элдэб сагууд тохёолдодог. Энээн тухай, намтараа хѳѳрэжэ үгыт даа.
- Би 1951 ондо Сагаан-Уула нютагта Дондогой Батоболот ба Балданай Цыдыгма хоёрой бүлэдэ ехэ басаганиинь боложо түрэһэнби. Хойноһоомни 4 хүбүүд, 1 басаган гараһан. Эжымни бага хүбүүгээ түрѳѳд, ехээр үбдэжэ, 1969 ондо наһа бараа һэн. Тэрэ үедэ би Агын багшанарай училищида һуража байгааб. Абамни намайе һаатуулангүй, һургуулиием дүүргүүлһэн. Дүүнэрни булта баганууд байгаа: минии удаадахи хүбүүн – 7-дохиин, нүгѳѳдэнь – 5-дахиин, тиигээд 4-дэхиин, нэгэмнай һургуулида ороогүй ябаа. Тон бага хүбүүгээ нарайгаар түрэлэйдѳѳ үгѳѳ һэн. Бидэ талаантай байгаабди, һайн хойто эжытэй боложо, аба эжы хоёрнай бултыемнай хүл дээрэмнай гаргаа.
Би багшанарай училищи дүүргээд, Зүдхэлиин һургуулида эхин шатын ангинуудта, хажуугаарнь тоо бодолго 5-дахиин һурагшадта заагааб. Дулдаргын дунда һургуулида 2-3 жэл багшалһан байнаб. Удаань Сагаан-Уула нютагаа ошоод, тоо бодолгын багшаар, номой сандашье хүдэлѳѳб. Тэндэ жэл хүдэлѳѳд байтараа, Сахюурта нютаг руу хадамда гаража түбхинѳѳд, 1975 онһоо 2011 он болотор – наһанай амаралтада гаратараа, эхин шатын ангинуудай багшаар, интернадые даагшаар хүдэлѳѳб, географииншье хэшээл зааһан байнаб.
- Зохёохы бэлигтэтнай зорюулһан «Хуби заяанайм одон» гэһэн үдэшэдэ танай найруулһан шүлэгүүд, шүлэг дээрэтнай зохёоһон дуунууд зэдэлээ. Тэдэнээ шагнажа байхада, сэдьхэлдэтнай ямар байгааб?
- Гайхалтайл даа. Эдэ шүлэг, дуунуудай мүрнүүд булта минии зохёоһон бүтээлнүүд гээшэ гү гэжэ гайхахаар байгаа. Сэдьхэлдэм ямар бэ даа һанал бодол, «һэбшээн» ороод лэ, шүлэг зохёогдошодог. Зохёохом гэжэ зорюута һуудаггүйб, досоомнил һалбар һалбарһаар, шүлэг боложо гарадаг. Үдэрэйнгѳѳ ажал хэжэрхёод, үдэшэлэн эртэхэн унташадагби. Үглѳѳнэй зургаа боложо байхада, үргэһэ нойртоо садаһан һэрихэдэм, заримдаа шэнэхэн шүлэгүүд мүндэлдэг. Жэшээнь, мүнѳѳ үглѳѳгүүр сагай уларил харахадам, байгаалиин уларил тухай шүлэг түрэбэ.
«Хурьган бээлэй хаанаш хэрэгтэй,
Хоккей наадахада, футболдошье хэрэгтэй…»
гэһэн шэнгеэр бээлэй тухай шүлэгэй мүрнүүд зохёогдошохо. «Бээлэй» шүлэг үхэрѳѳ туугаад ерэхэдээ бэшэһэн байнаб.
- Олохон шүлэгүүдтнай дуун болоһон. Тон түрүүн хэнтэй хүдэлжэ эхилһэмта?
- Ринчин Балдандашиевтай. Дуун болгохоор хараалаа һаа, дуунай мүрнүүдые бэшэнэб гэжэ бэшэхэ ёһотой. Юуб гэхэдэ, хараһан шүлэг дуунай аянга хүгжэмэй хэбтэ таарадаггүй. Шүлэг дуун хоёр бэе бэеһээ ондоо ха юм. Эндэ тодо ритм хэрэгтэй.
- Буряадаар бэшэдэг ямар поэдүүдтэ дуратайбта?
- Дондок Улзытуевай шүлэгүүдые гоёшоожо уншадагби. Намжил Нимбуев ородоор бэшээш һаа, гоё шүлэгүүдтэй. Цыдып Жамбаловнай гоё даа: эхинһээнь адаг хүрэтэр тогтонгүй уншахаар байдаг… гээд лэ бэрхэ шүлэгшэд олон байгаа. Би Дулгар Доржиевагай шүлэгүүдые одоо ехээр һайшаагаа һэм. Дулгар Доржиеватай танилсахадам, тэрэ намда «Дуран тухай шүлэгүүд» гэжэ хармаандаа хээд ябахаар бишыхан, гоёхон суглуулбари номоо бэлэглээ бэлэй. Тэрэнь багаханшье һаа, зүгѳѳргүй зузаан. Ѳѳрѳѳ бэеэр соморхон, набтархан һамган юм. «Үгы, тэрээхэн жаахан һамганда хаана иимэ ехэ дуран байдаг юм бэ?! Дуран тухай ямар гоёор бэшэнэ гээшэб!» гэжэ гайхаа һэм. Байд гээд лэ тэрэ номыень уншадагби.
- Танай һанамжаар, буряад поэзи ямар байдалдаб?
- Яһала дээшээ боложо, хүгжэжэ байна. Нэгэ үедэ тогтошоһон байгаа һааб даа. Бэрхэ бэрхэ эмээлтэ хазаартан, эбэртэн һүүлтэнэймнай булта һубаряад мордошоходонь, үншэн хэнзэ шэнги үлэшэһэн байнабди. Агын тойрогто мүнѳѳ байһан зон сооһоо Батожаргал Абидуевич Гармажаповнайл байна. Залуушуулай дунда шүлэг зохёохо туршалганууд хэгдэдэг, зүгѳѳр хомор даа. Энэ хэрэгтэ «Алтаргана» наадан туһатай, тиибэшье шүлэг зохёохо залуушуулые олохо, бэдэрхэ хэрэгтэй. 2016 оной «Алтарганада» Баиржаб Бадмаев гэжэ Хойто-Агын залуу хүбүүн, тэрэ үедэ 34-тэй болоод байгаа, ахалагша наһанай бүлэгтэ хабаадаа һэн. Тэрэ хүбүүн ород, буряадшье хэлэн дээрэ булайханаар бэшэдэг боложо байна. Мүнѳѳ Улаан-Үдэдэ ажаһууна, һайн байнаб гэжэ хаа-яа бэшэдэг. Мүнѳѳ үглѳѳгүүршье харахадам, фейсбук соо гоёхон шүлэгѳѳ табиһан байна.
- Дугарма Батоболотовна, шүлэг бэшэхэ һэдэлгэтэй зондо ямар зүбшэлнүүдые үгэхэ байнабта?
- Шүлэг зохёолго, поэзи гээшэ хүн бүхэнэй сэдьхэлэй юумэн ха юм. Тиимэһээ туршалга хэдэг зониие зүб тээшэнь шэглүүлжэ, удхынь талаар, ямар үгэнүүдые нэмээ, хороогоо һаа дээрэб, ямар уран арга хэрэглээ һаа, зохид болохоб г.м. зүбшэлнүүдые үгэхэ ёһотойбди. Сэдьхэл, ухаан, хэлэн гурбаяа нэгэдүүлхэдээ, буряад хэлэнэйнгээ баялиг хэрэглэхэ хэрэгтэй. Ритм, рифмэ, толгой холбуулга гээшые заал һаа баримталхаар. Тиигээгүй һаа, бэшэһэн юумэн шүлэг бэшэ болошохо. Синоним, антоним, омоним, бэшэшье уран аргануудые хэрэглэхэнь шухала. Мүн шүлэгэй мүрнүүдэй һүүл гээшые анхархаар. Ходо «байна, байна, байна» гэхэ мэтээр дабтагдажа һүүлтэһэн шүлэг зохёохогүй, ондоо үгэ тааруулан һэлгүүлхэ ёһотой. Шүлэг бэшээб гээд орхижорхихо бэшэ, байд гээд шэнээр харахаар, тэрээн дээрэ дахин хүдэлхѳѳр байдаг. Тиигэжэл шүлэг гээшые мүлихэ, шэмэглэхэ гэжэ оролдохол даа. Гадна шүлэг соо ямар нэгэн гол удха, хүсэл бодол (идея), хүниие хүмүүжүүлхэ, сэдьхэлыень баясуулха г.м. зорилго байха ёһотой. Хооһон үгэнүүдые ритм, рифмэдэ оруулаад һубарюулжархиха гээшэ хѳѳһэн ха юм даа. Оёдолшон хүнэй оёдолой нарин нюусануудые баримталдаг, хубсаһанай үнгэнүү-дые, хээ угалзануудые тааруулдагтал, шүлэгшэд баһал шүлэг зохёолгын эрилтэнүүдтэ харюусахаар бэшэхэ уялгатайбди. Тэрээнгүйгѳѳр хүн зоной сэдьхэл тэжээхэгүй.
- Агын тойрогто жэл бүри эмхидхэгдэдэг Буряад хэлэнэй һарын нэгэ хэды конкурснуудта шүүгшээр ажалладагта. Танай ажаглалтаар, эхэ хэлэмнай хайшаа, ямар урасхалаар ябажа байна гээшэб?
- Бүдүүн зон, хүүгэдшье «бидэ буряадууд гээшэбди» гэһэн мэдэрэлтэй боложол ябана. «Буряад хэлэнэй һара» гэһэн хэмжээ ябуулга ѳѳрынгѳѳ үүргэ яһала дүүргэнэ. Энэмнай иигээд энээн дээрэ тогтошохогүй, саашаа ябуулагдажал байха гэжэ найданаб. Гансал гэхэдэ, эрьелдээд лэ бүхы хэжэ байһан юумэеэ, суглаа хураалшье байг, ород хэлэн дээрэ ябуулжа байхаяа болиё гэжэ хандаха байнаб. Буряад нютагтаа, булта шахуу буряад зоной һууһаар байтар, «Амар сайн, хүндэтэ нүхэд! Амгалан үдэрэй амар мэндэ!» гэжэ эхиндэнь хэлэжэрхёод, саашань ородоор лэ үргэлжэлүүлдэг. Олонхи шухала, буряад хэлэнтэй, соёлтой, ёһо заншалтай хабсарһан хэмжээ ябуулгануудаашье һаань буряадаараа үнгэргэжэ байял. Энээнииемнай шагна шагнаһаар, залуу үетэмнай шэхэн соогоо тогтоожо, уураг тархи соогоо болбосоруулжа, сэдьхэл соогоо буряад үгэнүүдээ дуһал дуһалаар оруулжа байхал даа.
- Дүтын нютагташ һаатнай, ямар нэгэн уулзалгада, хэмжээ ябуулгада дуудуулжа, Ага оло ерээд байхыетнай харадагби…
- Батожаргал нүхэрнил тулга болодог, намайе дэмжэдэг. Хайшаа баһа гараад ошобош, ямар залхуутай юм бэ гэжэ байдаг һаань, юун тиимэ юумэн байха һэн даа. Сугтаа табан үринэрые үндылгѳѳбди. Хүнэй наһанда һалирха, һанаагаа зобохо, һабандаха юумэн олдоод лэ байха – амиды ябахада тиимэ ха юм. Энэл жаргал гүб даа.
- Һайнта даа.
