«Буряадай Иван Крыловой» олон жэлэй саада тээ зохёожо бэшэhэн баснинууд мүнөөнэйшье байдалай дутагдалнуудые шог ёгто уран үгөөр тобойсо харуулан шүүмжэлнэ.
Уран зохёолой юртэмсэдэ
Самбу Норжимаев наhанайнгаа амаралтада гараад, зохёохы хэрэгээ үргэлжэлүүлээ. 1988 ондо «Гурбан һогоон» («Созвездие Ориона») гэһэн гурбан хэhэгтэй романай «Зугадагшад» гэһэн түрүүшын боти бэшэжэ эхилээд, 1993 ондо түгэсхэhэн байна.
Гүрэн соо ехэ хүлгөөтэй, hандаралтай байдал тогтонги. Тиимэhээ шэнэ номынь 10 жэл үнгэрһэн хойно, 2003 ондо, Буряад Республикын Эрдэм ухаанай ба болбосоролой яаманай «Бэлиг» хэблэлдэ «нара» хараhан заяатай.
Тэрэл жэлынь Самбу Норжимаев «Гурбан һогоон» гэһэн зохёолойнгоо гурбадахи хэhэгыень найруулжа дүүргэhэн юм.
2005 ондо «Сэлмэхэ тэнгэриин хаяа» гэһэн 2-дохи боти, 2006 ондо «Тэмсэлэй дүлэн соогуур» гэһэн 3-дахи боти хэблэгдэжэ гараhан.
Буряад уран зохёолой хүгжэлтын хэсүү сагта алтан абдарынь «Гурбан hогоон» гэhэн гурбан хэhэгтэй романаар баяжаhаниинь урма баяр түрүүлнэ. Шэнэ номой хэhэгүүд «Буряад үнэн» һониндо, «Морин хуур», «Байгал» сэтгүүлнүүдтэ хэблэгдэһэн.
2007 ондо Баатар Тумуновай «Хангай талын зохёолнууд» гэhэн проектын хэмжээндэ «Гурбан hогоон» романай гурбан хэhэг нэгэ ном соо толилогдоhон байна. 2008 ондо «Агын үнэн» хэблэлдэ тус зохёолой «Нэгэдхэгшэд» гэhэн дүрбэдэхи хэhэгынь барлагдажа гараhан түүхэтэй юм.
«Гурбан һогоон» роман хадаа шэнжэлэгшэдэй, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй докторнуудай - Саян Балданов, Елизавета Балданмаксарова гэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн.
Тус зохёол соо XIX зуунай эсэсэй болон XX зуунай түрүүшын арбаад жэлэй үе сагай буряад нютагууд харуулагдаhан. Николай хаан тайжын буряад нютагуудаар аяншалга, ород-японой дайн, хубисхал болон эрхэтэдэй дайн г.м. уранаар зураглагдаhан. Мүн тэрэ үеын Агын талын түүхэтэ ушарнууд Монгол, Манжуур, Хитад, Солонгос, Япон гүрэнүүдэй улад зоной ажабайдалтай холбогдон шэнжэлэгдэнэ.
Самбу Норжимаевай зо-хёолнууд соо баснинууд тусхай hуури эзэлдэг. Тэдэнь 1990 онhоо «Байгал» сэтгүүлдэ хэблэгдэжэ, уншагшадай hонирхол татадаг гээшэ. Тэрэнэй хажуугаар тус сэтгүүлдэ авторай «Баалалтын замаар» гэһэн туужа толилогдоhон юм.
Басни найруулжа бэшэхэ бэлигтэй хүн дотор сэдьхэлэй, hанаа бодолой талаар тусхай, бусадhаа ондоо байдалтай байха зэргэтэй гэжэ тоосоогүй. Тиимэhээ алишье арадта басни зохёодог хүнүүд тон үсөөн аал?
Олонхи хүнэй харасаар, эгээл юрэ борын ушарай далда удха шанарые гүн сэдьхэлэй хёрхо нюдөөр хаража ойлгоод, элдэб амитадай түхэл оруулжа, шог ёгто уран үгөөр найруулхань орёо хэрэг.
Самбу Норжимаев – зохёохы талаар дээдын оюун бэлигтэй, үндэр эрдэм мэдэсэтэй ба тусхай хүсэтэй абари зантай хүн. Тиимэhээ байдалай дутагдалнуудые энеэжэ хараад, бүгэдэндэ зураглан харуулха арга шадабаритай.
Мүнөө 92 наhатай Самбу Норжимаев арба гаран жэлээр залуугаар харагдана, сэрэгэй ёhоор сэб сэхэ нюргатай, hонор ухаатай, хүсэ шадалтай. Шогтой зугаатай абари зангаа алдаагүйнь гайхалтай, омогорхомооршье! Манай үе сагай гайхамшагта хүнүүдэй нэгэн – «Буряадай Крылов» - Самбу Норжимаев!
- Би 104 наhа наhалhан нагаса эжынгээ аша буянгаар ута наhа наhалжа ябанаб гэжэ hанагшаб, - гэжэ уран зохёолшо хөөрэнэ. - Нагаса эжымни үдэр алдангүй «Доржо Жодбо» гэhэн буддын шажанай ном уншадаг заншалтай hэн. Наhатай боложо, өөрөө уншаха аргагүй болоходоо, эдир залуу намаар уншуулдаг болоhон юм. «Ши нагаса эжынгээ түлөө уншанаб гэжэ hанаад уншадаг байгаарай даа, тиихэдэшни, намдашье, шамдашье буян болохо», - гэжэ hургадаг байhан.
Халуун шулуу долёоһон
Самбу Норжимаев 1928 ондо Агын Буряадай тойрогой Могойтын аймагай Урта нютагта түрэhэн намтартай. Бага балшар ябахадань, эжынь наhа баража, хүбүүе нагаса эжынь хүмүүжүүлhэн. Дабаагай Ринчин эсэгэнь нютагайнгаа «Ажалшан» гэhэн хамтын ажахын түрүүлэгшын тушаалда хүдэлжэ байтараа, хамалганаар тушаалгажа ошоод бусаагүй.
Үншэрхын хажуугаар «арадай дайсанай хүбүүн» гээд хардуулжа, саашадаа Эсэгын дайнай үедэ үлэн хооhон, хүндэ хүшэр ажал хүдэлмэриин ёhото тама гаталhан.
- Арба наhа хүсэтэрөө Ринчинов гэhэн обогтой ябаhан хүнби, - гэжэ уран зохёолшо хөөрэнэ. Тиигээд Норжима гэжэ нагаса эжымни «арадай дайсанай» нэрэhээ гаргажа, өөрынгөө нэрэдэ оруулhан юм.
«Аарсанай гашууниие амсажа, арhанай хатууе элдэhэн» хүндэтэ аха захатанай нэгэниинь юм даа.
1948 ондо Самбу Норжимаев Cовет армида татагдажа, гурбан жэлэй туршада Благовещенскын сэрэгэй училищида hуража, лейтенантын зэргэтэй түгэсхэhэн. Залуу офицер тэрэ үеын Алас Дурнын сэрэгэй тойрогто хабаатай хитадай Порт-Артур хотодо алба гаража эхилhэн. Саашадаа 1955 онhоо Самбу Норжимаев Белоруссиин сэрэгэй тойрогто албаяа үргэлжэлүүлhэн.
«Белоруссида алба гараха үедөө ехээр даараhанһаа боложо, уушханай хүндэ үбшэн хүрөөд, хоёрдохи бүлэгэй эрэмдэг болоhон шалтагаанаар сэрэгэй албанhаа болижо, гэртээ бусаа hэм даа, - гээд уран зохёолшо үргэлжэлүүлнэ. - Удаан амиды ябахагүйб гэжэ hанадаг болоод байтарни, нютагай нэгэ лама, нэрыень hанадаггүймни ехэ харамтай, намайе аргалhан юм. Тэрэ сагhаа мүнөө хүрэтэр үбшэ зоболонгүй ажаhуунаб».
Самбу Норжимаев албанhаа сэрэгэй майор зэргэтэй бусаад, хамтын хэрэгтэ эршэмтэйгээр хам оролсожо, бүхы наhан соогоо эдэбхитэй түрүүшүүлэй зэргэдэ хүдэлhэн габьяатай.
Һураха, һураха, үшөө дахин һураха
Самбу Норжимаевай бүхы хуби заяаниинь: «Һураха, hураха, үшөө дахин hураха!» гэhэн гол уряада зорюулагдаhан. Сэрэгэй майор Улаан-Yдын багшанарай училищи түгэсхөөд, саашадаа Буряадай багшанарай дээдэ hургуулиин түүхын таhагта ба Буряадай хүдөө ажахын институдай экономическа таhагта hуража, амжалтатайгаар дүүргэhэн намтартай.
Дээдэ hургуулиин дипломтой мэргэжэлтэн болоод, Самбу Норжимаев Буряадай телевиденидэ сурбалжалагшаар, эрдэм-шэнжэлэлгын институдта мэргэжэлтэнээр ажаллаhан байна. Телевиденидэ Алексей Баданов, Владимир Петонов гэhэн элитэ уран зохёолшодтой суг хамта хүдэлhэн.
Энэ үедэ Самбу Норжимаевай баснинуудай «Алтан үндэгэн» ба рассказуудай «Үүдхэл» гэhэн хоёр номынь хэблэгдэжэ, «нара» хараhан ушартай. Ялас гэмэ оюун бэлигынь задаржа, Буряад ороной элитэ уран зохёолшодой зэргэдэ суурхажа эхилээ.
Панмонголизмда гэмнүүлһэн
Мүнөө үндэр наhатай уран зохёолшо «амиды үльгэр домог» болоhон. Тэрэ Дондок Улзытуев, Георгий Дашабылов, Алексей Бадаев, Цыдып Жамбалов, Цырен-Базар Бадмаев г.м. үшөө олон уран зохёолшод ододтой нүхэсэжэ ябаhан, тэдээн тушаа эгээл hонин ба дулаахан дурсалгануудаа зүрхэ сэдьхэлдээ сахин хадагалжа ябадаг.
- Тэдэнэй хүн бүхэниинь ябууд шүлэг найруулжархиха аргатай, ямаршье сагта уран үгын дээжээр түүрээжэ, оюун бэлигэй ошо гэрэлээр сасаржа ябадаг hэн даа, - гээд тэрэ үргэлжэлүүлнэ.
- Тэдээн соо эгээл адагынь би байhан аабзаб гэжэ hанагшаб.
Тэрэ үеын уран зохёолшод залуу наhанай оршондо хүхюутэй зугаатайнууд, этигэл найдалаар дүүрэн, буряад арадайнгаа саашанхи хүгжэлтэ тушаа бодомжолдог ба тоосолдодог байгаа гэжэ эли.
- Нэгэтэ Дондок Улзытуев суглаан дээрэ буряадуудай түрэл монгол арадтаяа нэгэдэе гэжэ уряалhан юм. Бидэ, нүхэдынь, дэмжээ hэмди, - гээд Самбу Норжимаев дурсалгануудаа үргэлжэлүүлнэ. - Тэрэнэй удаа КГБ-гэй албатад маниие «панмонголисты» гэжэ гэмнээд, мүрдэлгын хэрэг нээhэн юм. Тиигээд тон тушаажа хаагаагүй, харин шанга заналгаар үнгэрhэн ушартай. Манай суглаануудшье хаагдаа hэн.
Тэрэ үедэ Самбу Норжимаев Буряадай эрдэмэй түбтэ хүдэлжэ байгаа. Тиигэжэ 1967 ондо залуу уран зохёолшод нэгэ сүүдхын туршада түргөөр суглараад, ондоо нютагууд руу зөөжэ ошохо баатай болоhон ушартай. Самбу Норжимаев – Ага нютаг, Дондок Улзытуев – Москва хото, Георгий Дашабылов – Алас Дурна, Лопсон Тапхаев баhа ондоо нютаг ошоhон юм. Ехэ дүтөөр нүхэсэдэг дүрбэн уран зохёолшод таhаржа холодоод, 6-7 жэлэй үнгэрhэн хойно сугларжа уулзаhан байна.
- Эдэ дүрбэн сооhоо би эгээл ахань hэнби, - гэжэ Самбу Норжимаев хөөрэнэ. - Бэшэ нүхэдни булта наhанhаа нүгшэжэ ошоhон.
Ахамад экономистын тушаалда
«Панмонголист» гэжэ гэмнүүлээд, Самбу Норжимаев түрэл Агаяа бусаад, «Улаан Одон» колхозой, удаань Могойтын аймагай захиргаанай ахамад экономистаар ажаллаhан байна. Харюусалгата тушаалда эрхим түрүү мэргэжэлтэн байhанаа харуулжа, саашадаа Агын тойрогой Захиргаанай ахамад экономистаар томилогдожо, наhанай амаралтада гаратараа хүдэлөө.
