Энэ хүнэй зохёолнуудые уншаад байхада, агууехэ Чингиз Айтматовай мүнхэ бүтээлнүүд ухаанда эзэлүүдгүй мүндэлдэг: «Повести гор и степей» зохёолой «Джамиля», «Эхын таряалан» гэжэ туужануудтань эхэнэр хүнэй хуби заяан тухай сэдьхэлээ хүдэлгэнгүй уншахын аргагүй байдаг.
Харин Сэнгийн Эрдэнэ «Хүхэ хулгана жэл», «Сэмжүүдэй», «Басаганай зун» гэжэ гурбалжан туужа дотор Сэмжүүдэй гэжэ юрын лэ, гэнэн хонгор абари зантай, энэрхы һайхан сэдьхэлтэй залуу эхэнэрэй орёо ажабайдал үнэншэмэ зүбөөр элирхэйлнэ.
Уран зохёолшо үнгэтэ юртэмсэдэ ажамидаржа һуугаа хүн түрэлтэнэй хуби заяа сэдьхэлэйнь байдалһаа үндэһэлэн харуулдаг болотороо, ехэ зам гаталан гараа.
Сэнгийн Эрдэнэ 1929 ондо Монгол ороной Хэнтэйн аймагта, домог түүхэтэ Онон хатан эжын эрьедэ, Биндэр сомондо хүлөө шоройдожо хүн болоһон. Гэртэхиниинь хүлгөөтэй хүлхеэтэй XX зуун жэлэй 20-ёод онуудаар мүнөөнэй Яруунын аймагһаа һайн байдалай һабагша бэдэрэн, Монгол орон руу нүүжэ ерэһэн түүхэтэй.
Эрдэнын бүри бага байхада, эсэгэнь хамалганда орожо хосорһон. Тиимэһээ эдир хүбүүн эхин шатын һургуулида һурахын хажуугаар эжынгээ эгээл найдамтай туһалагшань ябаа гэжэ намтарайнь хуудаһануудһаа элирнэ. Удаань Улаан-Баатарта сэрэгэй училищида һураа, Монголой гүрэнэй ехэ һургуулиин эмнэлгын факультет түгэсхэжэ, сэдьхэлэй эмгэг аргалдаг (врач-психиатр) мэргэжэлээр хотын больницануудай нэгэндэ хүдэлбэ. Эндэл халаанайнгаа забһарта түрүүшынгээ рассказуудые зохёогоо.
Үхибүүн, эдир наһанайнь жэлнүүд Эрдэнын ажабайдалда мартагдашагүй мүр сараа үлөөгөө гэхэдэ, алдуу болохогүй.
Монгол ороной гүрэн түрын хүгжэлтэдэ, тэрэнэй хүтэлбэридэ ушарһан алдуу эндүүнүүд юрын хүнүүдэй ажабайдалда ехэхэн хохидол асарһан гээшэ. С.Эрдэнэ энээниие бэе дээрээ мэдэрһэн, хоёр нюдөөрөө хараһан хадаа зохёолнууд дотороо зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэмөөр тус асуудал тобойлгон гаргадаг томо бэлигтэн мүн. «Өөрынгөө үе сагые үнэншэмэ зүбөөр харуулжа, тэрээнээ хойшонхи үеынхидтэ үлөөхэһөө сэнтэй юумэн уран зохёолшодо байхагүй», - гэжэ С.Эрдэнэ тэмдэглэһэн байдаг. Тиимэһээ тэрэ наһанайнгаа эсэс хүрэтэр зохёолнууд дотороо энэ шэглэлдээ үнэн сэхэ ябаа. Тэрэ Москвагай М.Горькиин нэрэмжэтэ Уран зохёолой дээдэ һургуулиин дэргэдэхи Дээдэ Литературна курснуудта һуража, бэлигээ улам үргэдхөө.
Үнгэрһэн зуун жэлэй 60-аад онуудай тэн багаар С.Эрдэнэ сэдьхэлэй байдал тон наринаар харуулжа шададаг уран зохёолшо болотороо ургаа. 1965 ондо «Туруунһаа гараһан тооһон» гэжэ ниитэ нэрэтэй үгүүлгэ-рассказуудай номой түлөө Бүгэдэ Найрамдаха Монголой Арадай Уласай түрын - гүрэнэй шагналда хүртэһэн гээшэ.
С.Эрдэнэ ажабайдалай али бүхы тала альган дээрэ мэтээр аржытар тобойлгон гаргадаг уран зохёолшо-прозаик мүн. Гэбэшье тэрэнэй гуурһан дороһоо мүндэлһэн бүтээл бүхэн поэзиин гэрэл туяа татан байдаг. Нээрээшье, тэрэ уран бэлигэйнгээ ута зам шүлэгөөр эхилһэн юм. Арбан найман айдар наһандаа «Алтан хараасгай» гэжэ түрүүшынгээ шүлэг бэшээ. Удангүй шүлэгүүдэйнгээ «Талада ябахада» гэжэ ном хэблүүлбэшье, хойшодоо прозоор бэшэжэ эхилээ. Түрүүшынь рассказууд, «Һалхитын гол» гэжэ туужань залуу уран зохёолшын зүб харгы шэлэһыень гэршэлээ. Юрын сюжедтэй, үйлэ дэлгэрүүлхэ аргатай рассказуудтань хүн бүхэнэй жаргалаа эдлэхэ эрхэтэй байһыень авторай харуулалга уншагшадта һайшаагдаа. Энээн тухайгаа хүнүүд өөртэнь, үгы гэбэл «Утга зохёол урлаг» һониндо бэшэдэг байһан. «С.Эрдэнын богонихон рассказуудые уншахада, сэдьхэлдэ баяр түрэдэг, хүнэй мэдэрэл үндэр болодог», - гэжэ олон хүн онсолон тэмдэглэһэн юм.
Бүри хожом, зиндаа ехэтэ зохёолшо болоод ябахадаа, С.Эрдэнэ оршон байгаалиин шэнжэ, үнгэ будаг ба хүнэй доторой байдал хоёрые зэргэсүүлэн харуулхадаа дээрээ ахагүй гэжэ тоологдодог байгаа.
«Хулан бидэ хоёр» гэжэ рассказай үйлэ үүлэгүй сэлмэг үглөөнэй байдалаар эхилнэ. Хонгор залуухан Сампил гэжэ хүбүүнэй эзэнэйнгээ һамган Хуланда дурлаһан тухай энээн дотор домоглогдоно. Хожомоо «Хулан ба Цамба», «Эхэнэрэй инаг дуран» гэжэ уянгата гурбалжан үгүүлгэ ушарта юртэмсын уршагтай байдагыень элирхэйлнэ.
Уран зохёолшо баймга үйлэ дэлгэрүүлгээрээ бэе бэеһээ ондоо хэдэн туужануудаараа Монголойшье, хари гүрэнэйшье уншагшадай үндэр сэгнэлтэдэ хүртөө. «Ангуушанай һамган», «Үдэрэй мүшэн» гэжэ зохёолнуудыень тэдэнэй тоодо нэрлэмээр.
«Хабарай ерэхэдэ» (1959), «Жэл үнгэрөөд» (1959), «Хонгор зула» (1961), «Тэнгэриин хаяада» (1962), «Үгүүлэлнүүд», «Жаргалшни – өөрынш гарта» (1970) гэжэ новеллэнүүдһээ бүридэһэн номууд удаа дараалан «нара» хараһан юм.
Дээрэ нэрлэгдэгшэ зохёолнуудай олонхинь ород хэлэндэ оршуулагдажа, Москвагай номой ехэ ехэ хэблэлнүүдтэ өөһэдынгөө бата һуури олоһон гээшэ.
С.Эрдэнэ зохёохы ажалайнгаа үндэртэ хүрөөд ябахадаа, түүхын асуудалнуудта уран бэлигээ шэглүүлбэ. Монголой уран зохёолой үндэһэ һуури табилсагша Дашдоржийн Нацагдоржын намтар дахаһан уянгата туужа тэдэнэйнь нэгэн мүн болоно.
«Үбгэн шубуун», «Минии хайрата хараасгай», «Наран тохорюун», «Шара набшын халуун», «Гансаардалга», «Ностальгия», «Шүдэр», «Бүлеэн шулуун», «Сарнай сэсэгэй һалбайхань», «Тадж-Махал» гэжэ рассказуудынь буряад хэлэндэ оршуулагдаһан – манай олон уншагшадта мэдээжэ юм.
Уран зохёолшо бүри 1980-яад онуудай эхеэр роман бэшэхэ түсэб урдаа табиба. «Тон өөрынгөө мэдэхэ юумэн тухай бэшэхэ хүсэлтэйб. Зохёолоймни гүйсэдхэгшэ нюурнууд минии түрэһэн нютагайхид байхал даа. Гушаад онуудай тэнһээ 1945 оной эсэс хүрэтэр хугасаагай үйлэ хэрэгүүд харуулагдаха», - гэжэ тэрэ түсэбүүдээрээ хубаалдаһан байдаг. Энэмнай XX зуун жэлэй эхеэр Монгол орон нүүжэ ерэһэн буряадуудай хүндэ хүшэр хуби заяан тухай «Хойто наһандаа уулзахабди» гэжэ роман болоно. Зохёолой гол геройнууд – халха үндэһэтэн Сонров дарга, мүн буряад басаган Цэвэлмаа гэгшэд болонод. Үсөөхэн дайралдадаг заха хизааргүй ехэ инаг дуран тухай, Монголой түүхэдэ ороһон харанхы хара жэлнүүдтэ үсөөн бэшэ тохёолдоһон хатуу шэрүүн үе сагта зэмэгүй аад, харшалуулһан, тамалуулһан зоной ёһотой хуби заяан эдэ хоёрой жэшээ дээрэ харуулагдана.
Бүхы һайниие уладаа гэшхээд, үршөөлтэ сэдьхэлээ алдахын үльгэр жэшээ үзүүлһэн гуша гаран онуудта Сонров мэтын олон һайхан хүбүүд хосорһон байна. Харин инаг Цэвэлмаань дуратай нүхэрөө алдахадаа, толгой муутай болоһоной хойшолонһоо хожомоо аргын газарта наһа барана. Базар дүүнь амигүй эгэшынгээ хажууда гашуудан зогсоод: «Эгэшэмни, жэнхэни хойто наһандаа дахин түрэхэ болобот даа», - гэбэ… Энээгээр С.Эрдэнын уран бүтээлэй эгээн ехэ захатаньшье түгэсэнэ.
Монгол туургатанай манлай бэлигтэн, түрын шагналта, арадай уран зохёолшо, харгана омогой хори буряад Сэнгын Эрдэнын түрэлөө урилһаар, баһашье үнихэн болошобо. Гэбэшье, олон тоото зохёолнуудынь монгол үндэһэтэнэй мэндэ сагта сэдьхэлэй хүбшэргэй дайраһаар лэ байха!
