Тиигэжэ Дамба-Даржаа Заяатын хэдэн жэлээр энэ аян гаталжа, «Түбэд ошохо зам» тухай тэмдэглэлнүүдые бэшэһэн. Энэ замай тэмдэглэлнүүдынь байгуулгынгаа, удхынгаа талаар бэеэ дааһан уран зохёолой жанрнуудай нэгэн болодог гэжэ эрдэмтэд тоолодог. Тиимэһээ 2023 ондо тэмдэглэгдэхэеэ байһан Буряад Уласай 100 жэлэй ойн баярта хубисхалай урда бэшэгдэһэн хэблэхэ зохёолнуудай тоодо оронхой. Эдир репортер Дари Буянтаевагай энэ тэмдэглэлнүүд тухай хүдэлмэритэй танилсагты.
Заяа Хамбын «Замай тэмдэглэлнүүд»
Мүнөө үе саг – сүлжээ холбооной үе гэхэдэ болоно. Гэрһээ гарангүй ямаршье юумэтэй гар утаһаар гү, али компьютераар хаража танилсажа болоно. Харин 18-19 зуун жэлнүүдтэ тиимэ арга байгаагүй.
18-дахи зуун жэлдэ Д-Д. Заяев түрэл нютагһаа гаража, эрдэм шудалхаяа морёор Түбэд нютаг рүү зориһон байна. Тиихэдээ, хэдэн һара харгыда ябажа байһанаа, замдаа хараһан нютагуудай «хүн зоной абари зан, ёһо заншал тухай найруулжа» бэшээ. Тэрэнь замай тэмдэглэлнүүд гэжэ жанрай эхи һуури табиһан юм. Энэ зохёол соонь Амдо нютагта ажаһуудаг зоной ажабайдал зураглаһаар харуулна. Тэрэ үедэ хитад хаанда алба түлэдэггүй гэжэ тэмдэглэнэ. Олон угсаатан өөрын ноёнтой. Мал үсөөнөөр хаража, таряа таридаг гэнэ. Хүн зон шоройгоор бариһан гэрнүүд соо байдаг, харин хиидууд (дасангууд) хирпиисээр баригданхай. Тэндэнь 50 ламанарһаа эхилээд, 3000 ламанар хүрэтэр байдаг.
Далай ламын Баруун Жуу орон ерэһэн юм. Буддын шажан дэлгэрүүлһэн Шэгэмүниин дүрсэ зэдээр хэгдэнхэй, алтаар түрхинхэй байха юм. Хамта дээрээ 300 гаран ехэ бага хиидүүд бодхоогдонхой. Далай ламын үргөө Будалан (ородоор Потала) хадын шулуугаар баринхай, 999 таһалгатай. Эндэ хиидууд ба хүнэй гэрнүүд хабсагайн шулуугаар лэ баридаг.
Түбэдэй эгээл үнинэй ба ехэ хиидүүдэй нэгэн Балдан-Брайбун болоно. Тэндэ 7 дасан, 7000 ламанар. Энэл хиидтэ манай эгээл түрүүшын Хамба Лама буддын шажан шудалһан байна. Хожом нютагаа бусахадаа, түрүүшын дасан Эргэ-Бүүргэдэ бодхоожо, тэрэнээ Балдан-Брайбун гэжэ нэрлээ. Тиихэдээ эдэ хиидүүдтэ яажа уншалга үнгэрдэг, Сагаалхын хуралнууд тухай дэлгэрэнгыгээр бэшээ.
Энэ зохёол Ород гүрэнэй хаан Хатан II Екатеринын дурадхалаар Түбэд ороноор ябахадаа, һонирхоһон ушарһаа бэшэгдэһэн юм. Замай тэмдэглэлнүүд зохёолынь Заяа хамбын зохёохы бэлигыень харуулна. Географическа нэрэнүүдһээ гадна дэлгэрэнгы хөөрөөнүүд дайралдана. Мүнөө эрдэмэй хүреэлэнгын гар бэшэмэлнүүдэй зүүн зүгэй түбтэ хадгалаатай.
Оригинал: https://vk.com/khii_morin?w=wall-553157_5497
