Тус номой автор С-Х.Д. Дармаева уулата Захааминай урашуулай нютаг Санага тосхондо 1956 ондо түрэһэн. Һургуулиин наһанһаа уран зохёолдо һэдэбтэй байжа, уран шүлэгшэ, багша Аюша Доноевой хүтэлдэг дугуйланда ябажа эхилээ. Бэлигтэй багшын нүлөө доро найруулгын абьяаста улам абтан, гуурһантай бүхөөр нүхэсөө. Удхатай, ульгам хэлэтэй, уншагшадай һонирхол татамаар шүлэгүүдые бэшэдэг басаган аймагайнгаа “Ажалай туг”, “Буряад Үнэндэ” һонинуудта тэдэнээ хэблүүлжэ ябаа. 1988 онһоо Захааминай уран зохёолшодой “Уран Дүшэ” нэгэдэлдэ орожо, 2016 ондо тус нэгэдэлэйнгээ хүтэлбэрилэгшээр һунгагдаһан. Буряадай залуу уран зохёолшодой 14-хи (1991), 15-дахи (1993) оной конференцинүүдтэ хабаадаа. 1993 ондо үнгэргэгдэһэн Мэлс Самбуевай нэрэмжэтэ республиканска шангай уран шүлэгэй мүрысөөнэй лауреад болоо. 2004 ондо “Сэдьхэлэй уянга”, 2012 ондо “Эхэ нютаг” гэһэн шүлэгүүдэйнь номууд хэблэгдээ. 2006 ондо “Алтаргана” гэһэн Уласхоорондын бүгэдэ буряадуудай нааданай үмэнэ үнгэрһэн уран шүлэгэй урилдаанай Гран-При шүүжэ, 2016 оной “Алтаргана” нааданда эссе бэшэлгээр дээдын шанда хүртөө. 2012 онһоо Буряадай уран зохёолшодой холбооной гэшүүн. 2012 ондо хүндэтэ багша, поэд А.Ж. Доноевой шүлэгүүдэй “Сиинтэ” гэжэ нэрэтэй ном хэблүүлээ. 2015 ондо Мэлс Самбуевай 75 жэлэй ойн баярта зорюулжа, “Би тайгын хүбүүнби” гэһэн шэлэгдэмэл зохёолнуудыень ном болгон хэблүүлхэ ажал ударидаа.
“Үлгын дуунай аялга” гэһэн шэнэ номойнь хэблэгдэхэ хэрэгтэ гүрэнэй талаһаа мүнгэ һомологдохоһоо гадна хэд туһалааб гэбэл: Шабаев Николай Чимитович ба Гармаева Надежда Доржиевна гэгшэд поэдэй шүлэгүүдыень шэнжэн зууршалаа; Антонина Намсараева угалза зурагаар шэмэглээ; Александр Бабалаев гэрэл зурагуудаар дэмжээ. 175 хуудаһатай согсолбори 3 хубида хубаагданхай: 1) “Нютагайм шарай” 2)“Хуби заяанайм хүгжэм” 3) “Уянгата үгүүлэлнүүд” гээд.
Түрүүшын хубида автор нютаг орон, байгаалида хабаатай хамаг үзэгдэлнүүдые, ниигэм арад, эжы аба, зон нүхэдөө хайрлан, магтан түүрээнэ. “Хангай тайгата Санагаяа харан, харан байхадам, һарьдаг мүнгэн дэнзэтэй хадалиг сэлгеэ нютаг юм”, “Ара үбэр хангайдань ангай зүргэһөө дуулдагша аһар бугын урамдаа, аргал арсын анхилаан”, “арад түмэн зоноймни ажабайдалай аялга соо алдар солонь, амисхаалынь, алаг зүрхэнэйнь сохисо, арюун сагаан сэдьхэлынь, мүнхэ инаг дураниинь, мүхэшэгүй зориг, найдалынь”.
Жэшээнь, “Захаамимни” гэһэн дарагар захата шүлэгынь уншахада, зохёогшын түрэл нютагтаа тон дуратай, түүхэ домогынь һайн мэдэхэ байһыень ойлгохоор. Заншалта буряад уран шүлэгэй оньһыень оложо, дотор сохилто, толгой һүүлэй холбоо гэхэ мэтые баримталан, гүн сэдьхэлэй оёорһоо уһан жороо буряад үгэнүүдээ ханамжатай наряар, торгон утаһа һубиһандал, залга залгаһаар, эрхим шанартай, ульһа дулаан шүлэгүүдээ бүтээжэ, зоной һонорто дурадхана:
Захаамин – заяан хубиимни түшэг,
Зангиршагүй торгон замуудай бэлшэр,
Залгаа сэнхир хадануудтай,
Замби түбиин үзэсхэлэн, шэди,
Зориг түгэс бүргэдүүдэй орон,
Заха холын буурал Захаамин!
Хүбхэгэр сагаан үүлэнүүдэй хамбы
Һаарал манан дэгэлээ хэдэрһэн,
Һарьдаг таабайнарай мүнхэ тоонто.
Тэнгэриин сэнхир хүбөө гоёогоод,
Тээ тэндэ Уран-Дүшэ тобойно.
Тэнгэриин ерэн юһэн дархашуул
Тэндэнь ехэ дархаа хэдэг гэнэ.
Тойрон һуугаад, тэдэнэр дүхэриглэн,
Түрынгөө, зонойнгоо жаргалые бүтээдэг.
Балта, дүшын абяан сууряатаад,
Баатарнуудай түүхэ, домог һануулаад,
Бахархал, омогорхол, хүсэл түрүүлнэ.
Нүхэн Шэбээтын нюуса хабшал сооһоо
Сөөхэр ноёной мүнгэн годли яларна.
Уран-Дүшын араар урамдан,
Ухаа буганууд, һогоонууд бэлшэнэ.
Сагаан далиин хангалда һогтоһон
Сагдуулханууд ёохортоо бодон ербынэ.
Дархан солотоной үлгы нютаг
Далита бэлиг урашуулдаа юрөөнэ.
Урасхал түргэн долгиёо Зэдэ
Ульгам хүлэгтэл урагшань тууна.
Уран бэлигэй үлгын дуун соностоод,
Улад зоноймни сэдьхэл һэргэээнэ.
Намжаа тэнюун, дэлгэр сэдьхэлтэй
Номгон даруу арад зонхониинь
Найдамтай батаар ажабайдалаа зохёонхой,
Алишье сагта айлшадаа хүлеэн абажа,
Алда хадагаар, арсын хангалаар угтанхай.
Найруулгын удха гүнзэгы, баян, дэлисэ, дэлгэсэнь үргэн. Ирагуу найруулагша нютагайнгаа мүнгэшэ дархашуул мэтээр зохёохы бэлигэйнгээ уран дүшэдэ сэдьхэлэйнгээ омогорхол, гайхал, уярал – орьёлһон хамаг мэдэрэлнүүдээ - хайлуулан дабтажа, үнгэрһэн, оршон ба ерээдүй сагуудта мүнхэ һайхан газар нютагайнгаа үзэсхэлэнтэ зурагуудые шүлэгтөө шэнгээжэ, “хаража хайрлыт!” гэжэ уншагшадтаа дурадхана.
“Бага наһамни” гэжэ шүлэг соогоо “үүрэй гэгээгээр бодожо, үхэр һаалсажа тухагүй, мал адуулжа, манан соогуур гүйдэгөө”, “алтан наранай элшые арюухан горхоной уһан соо альгандаа барихаяа оролдон, аярхан, сэнгэн наададагаа” уяран домоглоно. Авторай хүдөө хангай нютагай малша айлда түрэжэ, боро хүдэрөөр үндыжэ, ажал хүдэлмэритэй эртэнһээ танилсан, оршон байгаалиингаа хормой дээрэ тэнжэһэн хадань, эдэ мүрнүүдтэнь этигэмээр. “Хабар Хужартамни” гэһэн шүлэгөө Маяковскиин маягтал табсантуулан, үгэ бүхэнөө өөрын сэнтэй, шэгнүүртэй гэжэ онсолоо:
Ургыгаа
зүүдэлһэн
уужам
тоонтодом
Ухаанда
абташагүй
уянга
нэмээнэл.
Ажабайдал ганса жаргалаар халидаггүй, “тээжэ даашагүй оршолонгой тэсэхээр бэшэ гунигые” дээгүүр ниидэһэн тохорюун шубууд ганганан, гуниран һануулна. Гэбэшье “аршаан дээжын амтатай, ариг сэбэр тунгалаг, аляа солбон, һэрюухэн аадар” бороо адхаржа, гандаһан газар, уйдаһан сэдьхэл һэргээн, амидаралай магтаал соло дуудана. Оршолон дэлхэй эреэнтэй, маряантай, ой модоншье үндэртэй, набтартай, хүн зоншье элдэбтэй байдаг хадань, поэд олониитынгээ дутуу дунда тухай шог ёгтото шүлэгүүдые-баснинуудые бэшээшье. “Шалбаагай захада баха шалбайжа һуужа байтараа” гоё ногоон самсаяа һайрхаха гээд, шалбааг дээгүүр һүрэхэдээ, шабарта зууралдаба; “нашан бүргэд алмайржа, наранай элшэ барихаар аашалаад, шадал бираяа сэгнэнгүй, шанга наранай аминда шарбуулан” г.м.
Хоёрдохи “Хуби заяанай хүгжэм” гэһэн хубинь тиимэл нэрэтэй шүлэгөөр нээгдэнэ:
Хуби заяанай хүгжэм
бии юм гэжэ
би дуулааб.
Хүн бүхэнэй
хуби заяанай хүгжэм
өөр өөрын ганса.
Иигэжэ тэмдэглээд, ямаршье бэрхэшээлдэ торолдонгүй, “зүрхэн тугаа дээрэ үргэн бодожо, захагүй үргэн ажабайдалай далайһаа айнгүй, заяанайнгаа эрмэгтэ зориг дүүрэн зогсохош” гэжэ омог дорюунаар уряална. Эндэ найруулагша хүн түрэлтэнэй хуби заяан, саг үеын эрьесэ, урдын буурал сагуудай түүхэ домог гэхэ мэтэ – хэзээдэшье ой ухаанһаа хобхоршогүй зүйлнүүд тухай бодомжолно. Оршон сагта ажаһуугшадай газар уһаяа гамнаха һэшхэлээр хоморжоод, элинсэгүүдэй сахижа дамжуулһан ой модо, уһа газараа бузарлажа байһанда сэдьхэлээ эбэрэн голхорһоноо мэдүүлнэ. “Сагай эрьесэ” шүлэг соогоо жэлэй 4 сагай эрьесэ соо хүнэй хуби заяан, тэрэнэй муушье, һайншье үйлэ хэрэгүүд, тэдэнэйнь байгаалида нүлөөтэй, сэхэ холбоотой байһан тухай хэлэгдээ :
...Сагнай иигээд лэ һубарина,
Сахариг гэнжээр гороолно,
Сансарын мүнхэ эрьесээр
Сагаа тоолон яарана.
Элэшэгүй мүнхэ ээрсэгээ
Эмгэй замби эрьюулнэ,
Энээхэн наһанай һабагшые,
Эршэлэн гамгүй эмирнэ... гэжэ бэшэхэдэнь, хүлеэсэтэй даруу буряад эхэнэр нюдэндэ үзэгдөөд, тэрэнэй ямаршье ушарта хүл хөөрсэг болонгүй, ээрсэгээ эрьюулжэл, амидаралай һабагша эршэлжэл байхань сохом гэжэ этигэхээр. “Сууха хуур”, “Үнэн сэхэ ябаһайбди”, “Луута баатар”, “Ногоон унаган тухай домог”, “Эжын захяа” гм хорёод шүлэгүүд эндэ орожо, “модон шанагадал монсог толгойтой, мүлижэ хэһэн матагар эшэтэй, мориной дэлһээр томожо гүрэһэн, торгон утаһан – уяхан хүбшэргэйтэй” жэнхэни буряадай сууха хуурай утаһаар дэлдэһэн аялгадал хүнэй сэдьхэл бодолдо нэбтэрэн оромоор байна.
3-дугаар хубидань хоёр эссе үгүүлэлнүүд оронхой, мүн лэ тон зохидоор бэшэгдэнхэй, уншасатай ульгам хэлэтэй, хүнэй сэдьхэлдэ гүнзэгы мэдэрэлнүүдые түрүүлмээр богонихоншье һаа, гүнзэгы удхатай зохёолнууд. “Алтаргана” нааданда ехэ шанда хүртэһэн авторай ажал “Алтаргана” гэжэ нэрлэгдээд, урданай буряад дуунай үгэнүүдээр эхи табигдан, гүнзэгыгөөр доошоо ороһон үндэһэтэй, хатуу эшэтэй сэсэгтэл байдалай шэрүүндэ дарагдаагүй, айхабтар хүндэ сохилтонуудые дабажа гарабашье, сэдьхэлэйнгээ дулаахан ульһа алдаагүй бүхы эжынэрэй дүрэ эндэ хамталагдаа.
“Эжыхэмни буряад арадай һүлдэ болохо алтарганын багахан, эхэ газарайнгаа хүрьһэндэ гайхалтай бүхөөр аһалдаһан, алишье сагта амидаралай эхин – наран тээшэ тэгүүлһэн нангин үндэһэнэй нэгэ һалаахан байгаа гэжэ мүнөө ойлгоноб”, - гэһэн үгэнүүдээр эссе дүүрэжэ, буряад эхэнэрэй, Эхын агууехэ дүрэдэ һүгэдэхэ мэдэрэл түрүүлнэ.
Харин “Түрэл нютагтаяа хахасалга” гэһэн үгүүлэлдээ сагай эрхээр, гүрэн түрын байдалай эрьесээр тоонто нютагһаа гаража ошоод, хари газарта ажамидарха баатай болоһон эрэ хүн тухай домоглогдоо. Эдир залууһаа үбгэн наһан болотороо хэдышье һайнаар түбхинэжэ, нэрэ түрэтэй ябабашье, хүйһөөрөө холбоотой аба эжынь гуламта суранзандал татасатай, хаанаһаашье дуудажа асарха шадалтай байһан тухайнь уран үгын оншоор хүсэтэйгээр зураглагдаа.
Санжай-Ханда Дармаева – мүнөө сагай бэлигтэй ирагуу найруулагша, уран зохёолшо байһыень шэнэхэн номынь гэршэлнэ. Эхэнэр шүлэгшэнэй долгилон миралһан мэдэрэлнүүд, дэлилзэн ниидэһэн бодолнууд шүлэгүүдэйнь юртэмсэдэ эли харагдана. Буряад хэлэеэ шудалха, үргэдхэхэ, гүнзэгырүүлхэ гэбэл, энэ согсолбори дотор түрэлхи хэлэнэй баян нөөсэ, мэргэн хэшээл олдохо байһаниинь дамжаггүй. Тус ном уншагшадай сэдьхэл бодолдо олзотой, хужарлан баясамаар һайн шанартай бүтээл болоо гэжэ тэмдэглэхээр байна.
