Бууяа гээшэнь хэн бэ?
Дондок Улзытуевай анханһаа «Улзытуев» гэжэ обогтой байһаншье һаань, һургуули дүүргэтэрнь, шэбэртынхид тэрэниие «Бууяа Дондог» гэжэ хэлэдэг һэн. Дондог гэжэ нэрэтэй хүбүүдэй Шэбэртэдэ үшөө бии байһан туладань тэрэниие онсолон илгажа нэрлэһэн байжа болоо. Зүгөөр хожомоо «Бууяа» гэжэ ара нэрэнь мартагдажа, тэрэнэйнь хэн байһые нютагаархидынь огто мэдэхэеэ болиһон. Юундэб гэхэдэ, наһатанай саашаа харашахадань, мүнөө байгааша нютагаархидынь тэрээн тухайнь һонирхонгүй үлэшэһэн.
Дүрбэн жэлэй саана Дондогой түрэһөөр 80 жэлэй ойе тэмдэглэлсэнгээ, Шэбэртэдээ Володя унаган нүхэрэйдөө байхадамни, Амарсана тусхайтаар орожо ерээд, «Бууяа» тухай асуухадань, бишье, бүхы наһаараа Шэбэртэдээ ажаһууһан Володимнишье юушье мэдэхэгүй, һулһаади барманууд байгаа бэлэйбди. Тэрээнһээ хойшо энэ тэрэһээ ушар удха тухайнь ходо асуудаг болоо һэмби. Теэд хэншье мэдэхэгүй: «Дугармаа-байн түрүүшын нүхэрынь байгаа юм бэшэ юм гү. Манай эндэ тиимэ нэрэтэй хүн байгаа үгы агша, тиимэһээ, магад, холын хүн байһан байжа болоо», – гэхэ. Одоол эдэ үдэрнүүдтэ энээн тухай тон бэлэхэнээр мэдэжэ абабаб. Хэнһээ гэжэ гү? Шэбэртын хүнһөөл бэд даа.
Намтай сасуу, бэлэдхэлһээ эхилээд, 7-дохи анги дүүргэтэрээ, сугтаа нэгэ класста һураһан Ешын Сэпэлмаамнай Дондогой угайхинай үри һадаһаниинь туладаа энэ ушарые һайн мэдэхэ хүн байшаба. Сэпэлмаа һургуулидаа бэрхэ һурадаг һэн. Теэд даруу зантай, юумэ ехэ хөөрэжэ байдаггүй хадань бидэ үетэниинь энээн тухай тэрээнһээ һуража абахаяа хаанаһаа мэдэхэ һэмбибди даа. Бишье нютагтаа ехэ байгаагүй, 7-дохи ангиие дүүргээд, тэндэһээ гаран гарашаһан, зунай амаралтануудтаал эжы, эгэшэнэртээ бусажа ерэдэг байһамби.
Сэпэлмаамнай Бальжан эхынгээ, түрэлхидэйнгөө хөөрэдэгые мартаагүй байба. «Бууяа», «Үлзытэ» гэдэгүүднай нэгэ хүнэй дабхар нэрэ юм гэжэ намда ойлгуулба. Үнэндөө Дугармаа-байн наһанай нүхэр Үлзытэ гээшэнь «Бууянха» гэжэ нэрэтэй байһан, зүгөөр шэбэртынхид тэрэниие богонёор «Бууяа» гэжэ ото нэрлэдэг, хэлэдэг байгаа. Тиин Дондогнай «Бууяа Дондог» болошоһон. Тиигэжэ багаһаа нэрлүүлдэг туладаа Дондог өөрөө энэ нэрынгээ ушар удхые мэдэдэг байһан бэд даа. Дугармаа эжынь хүбүүндээ гү, али дүтынхидынь хөөрэжэ үгэһэн байгаа бэзэ. Зүгөөр намтарайнь түүхые гэрдэбэл, энэньшье үнэн дээрээ Дондогто буруу үгтэһэн нэрэ обог болоно. Анхарагты даа. Үлзытын Дондогой эжы Дугармаабай (1893-1980 оной августын 8) Бууянхада (Үлзытэдэ) хадамда гараһан. Тэдэ хоёрһоо Тогоошо (1926- 1967) хүбүүн, Сэрэнсуу (1932-2010) басаган хоёр түрэһэн.
Бууянхын (Бууяагай) ехээр үбшэлөөд, хэбтэриин болоод байхада, Дугармаа-байн Гэсэгмаа гэжэ эгэшын ори гансахан басагахан наһа барашаһан. Гэсэгмаа эгэшэнь энээндэ ехэ гутаһан гэхэ. Гэсэгмаагай нүхэрынь бэрхэ, хүсэ ехэтэй хүн байһан. Дэлхэйн нэгэдэхи дайнай үедэ Ород гүрэнэй засаг түрэ бага яһатанай түлөөлэгшэдые дайнай арын ажалнуудта ябуулһан һэмнай даа. Тиин Гэсэгмаагай нүхэр Петровско заводто эльгээгдэжэ, тэндэ нүүрһэнэй уурхайн хүшэр хүндэ ажалда ябажа, бэе муутай боложо ерэһэн, тиин уданшьегүй наһа бараһан байгаа. Гэсэгмаагай уй-хай боложо ябахада, Бууянха (Бууяа) тэрэниие ехээр хайрлажа, басагаяа тэрэ эгэшэдэшни үгэе гэжэ һамгандаа дурадхаһан: «Бишни үни һуухаа болибо хэбэртэйб, гансаарандашни хоёр бага үхибүүдые тэжээжэ үндылгэхэшни хүндэ байха». Тиин Дугармаа-бай Сэрэнсуу басагаяа Гэсэгмаа эгэшэдээ үргэжэ абахыень үгэһэн. Гэсэгмаань угаа ехэ баярлаһан, тэрээхэн нарай басагаяа нюргандаа үргэлөөд, Һалдайгаа (Дабаата) торон тогтонгүй ябажа ошоһон гэхэ. Бууянха (Бууяа) удангүй наһа бараһан.
Гайхамшаг бэлигынь Гармын Сэдэбһээ гү?
Дугармаа-бай ондоо хадамда гараагүй, Гармын Сэдэбһээ Дондог (Дондок Улзытуев) гэжэ хүбүү түрэһэн. Гармын Сэдэб баабай (1896- 1968) гээшэмнай али бүхы юумэндэ бэрхэ хүн һэн гэжэ нютагаархидынь хэлсэдэг. Мал, гахай, галуу тэжээдэг, зүгы баридаг, бал тоһо (мёд) бэлэдэг, огородой эдеэнэй ургамалнуудые таридаг, шарга, тэргэ өөрөө дархалаад, тэрээндээ томо хотошо Бообор гэжэ нохойгоо хүллэжэ, булагһаа уһа шэрэдэг гэхэ мэтэһээ гадна тусхайта эрдэм шудалаагүйшье һаа, үльгэршье хөөрэхэдөө бэрхэ, һонор тархитай, гүн ухаатай, баян хэлэтэй, бөө угтай, эди шэдитэй хүн байһан.
1990 ондо минии бэшэһэн дурасхаал бэшэг соомни иигэжэ бэшээтэй байна: «Амгалантын дасанай һаял хаагдаад байһан үе һэн. Тэрэ хүмнай Ванюшка гэжэ өөртэнь адли хүсэ ехэтэй, уһан буряад хэлэтэй хэрээсниг нүхэрөө үгэдөө оруулжа, өөрөө орхимжо зүүжэ, шасар малгай үмдэжэ, нүгөөдэдөө бөөгэй оргой хубсаһа хэдэрүүлээд, тэрээнтэеэ Хайрангын үбэрэй хотон айлнуудаар ябажа, хүнүүдэй үзөө шагнаагүй маани мэгзэм уншажа, бөөлэжэ, шэхэ аманда дуулдаагүй хурса үгэнүүдые хэлэжэ, шанга айладхалнуудые буулгахадань, хүнүүд бахардаһандаа тэрэнэй урда һүгэдэн унадаг байгаа».
Шүлэг зохёолнуудтаа аба тухайгаа Дондог нэгэтэшье дурдаагүй юм. Тиимэһээ энэмнай түрэһэн эсэгэеэ мэдэхэгүй байгаа ха гэжэ зариман һанажа болоо. Зүгөөр Гармын Сэдэбэй хүбүүн байһанаа Дондог мэдэдэг байһан. Нэгэтэ Сэдэб баабайн үргэжэ абаһан хүбүүн Сэдэбэй Дондогойдо (1931-2015, үшөө Валя гэжэ намһаа хоёр дүү басага тэжээһэн) һая түрэһэн Баяр хүбүүнэйнь мүндэлһые (1956 он) угаажа байтараа, гэнтэ Сэдэбэй Дондогой һамган Тогоошодо (1934-2006) нюур, толгойгоо заагаад, һураһан: «Харагты даа, хэлэгты, би хэндэ адли байнабиб?» Тогоошобайн ойлгожо ядахада, хэнэй хүбүүн байһанаа өөрөө хэлэһэн: «Би Гармын Сэдэбэй хүбүүн гээшэб, адли байна бэшэ гүб?». Энээн тухай эжынгээ хөөрэһые Баяр һанана. Тэрэшьегүйгөөр шэбэртынхид булта Дондогые Гармын Сэдэб баабайн хүбүүн гэжэ мэдэдэг, доогуураа хэлсэдэг байһан. Һамга абаад, Валияа Шэбэртэдээ асархадаа, Дондог нэн түрүүн эсэгэтэеэ танилсуулхаяа Бага Мухар-Шэбэр ошожо, Сэдэб баабайндаа айлшалһан, ехээр хүндэлүүлһэн юм байна.
Мүн бөө хүнэй хүбүүн гээшэб гэжэ композитор Базыр Цырендашиевта Дондок Улзытуев өөрөө хөөрэһэн байдаг.
Сэдэб баабайн һамган Бальжидсуу гээшэ ехэ нааданша эхэнэр юм һэн (тэдэнэр хамтын үхибүүгүй туладаа Дондог Валя хоёрые тэжээһэн гэжэ дээрэ хэлээ һэмби). Манайда ерэхэдээ, багахан наһатай намайе «тамхияа татуула» гээд халдага-бүлдэгыем һабардахаяа забдан, намайе тэрьедүүлжэ зобоохо, һүүлдэнь гараа хамартаа абаашаад, ехэл урматай, хүхюугээр энеэгээд: «Пэээ, ямар хатуу тамхитай хүмши», – гэжэ намайгаа наадалха.
Бууяа Дондогой, Жалсан Володиин, Наа Бальжанимын, Жамсаран Верын, Һамаёон Петиин гэхэ мэтэдэй һургуулида һуража байха үедэ Шэбэртэдэ долоон анги хүрэтэр лэ һурадаг байһан. Тиимэһээ һуралсалаа саашань үргэлжэлүүлхэеэ манай хүбүүд Хуни болон Бүсүүр ошожо, 8-дахи класста һурадаг байһан. Дондог нэгэ жэл Хунида һураһан, нүгөө жэлынь Бүсүүртэ 9-дэхи ангиие дүүргэһэн ха. Тиин байтарнь, Шэбэртэдэ арбан жэлэй һургуули нээгдэжэ, тэдэ үхибүүднай булта (Һамаёон Петиһээ бэшэнэр) 10-дахи класс Шэбэртэдээ дүүргэһэн. Һамаёон 10-дахи ангиие Хяагтада эгэшэдээ байгаад, 3-дахи интернат-һургуули дүүргэһэн юм, би тиихэдэ баһа тэндэ 8-дахи ангида һуража байһамби.
Конституциин үдэр шэлэжэ...
Дондок Улзытуев 1936 оной декабриин 5-да түрэһэн гэжэ Буряад Уластамнай мэдээжэ, түхэреэн жэлнүүдэйнь болоходо, түрэһэн үдэрынь тэмдэглэгдэдэг. Зүгөөр тус тэмдэглэлгэмнай буруу юм: үнэн дээрээ Дондог 1937 оной зунай тэг дунда түрэһэн.
Юундэ наһанайнь эхин жэл буруугаар бэшэгдэшэһэн юм, хэн энээндэ гэмтэйб гэһэн асуудал гаража ерэнэ.
Тэрэ үедэ хүдөөгэй зон үхибүүдэйнгээ «түрэһэнэй гэршэлгэ» абахаяа аймагай түб ошохоёо хүсэд мэдэдэггүй, ойлгодоггүй гү, али хэрэгсээдэггүй байһан: түрөөл хадаа түрөө, хүн болоно аабза, саарһа дансаар яахамнайб гэһэншүү. Тиин Дондог Шэбэртын бусад үетэн хүбүүдтэл адли түрэһэнэй гэршэлгэгүй үлэшэһэн. Тэрэ сагта Дондог «Улзытуев» гэжэ һургуулида орохоһоо эхилээд, обогтойшье һаа, өөрөө өөрыгөө элдэбынээр бэшэдэг байһан гэжэ Тогоошо ахынь басаган Света Банзаракцаева хөөрэнэ: Цыренов (эхынгээ обогоор), Буянтуев (эхынгээ нүхэрэй нэрээр), Цыдыпов (түрэһэн эсэгынгээ нэрээр) гэхэ мэтэ.
Арба найма наһа гүйсөөд, паспорт абаха болоходоо, Дондог Дугармаа хээтэйһээ (Светын эжыһээ) эдэнэйгээ алинииень фамили болгожо бэшүүлжэ абахаяа һураһан, зүбшэлсэһэн ха. Тиихэдэнь Дугармаабай хэлэһэн: «Шинии аха, эгэшэ, мүн бишье, үхибүүдыньшье булта «Улзытуевтан» ябанабди, ши яахадаа ондоо фамили абаха гэбэш?» Тиигэжэ өөрөө Бүсүүр ошожо, шүдэ, юухээгээ харуулжа, үнэхөөр арба найма наһатай болооб гэжэ ойлгуулаад, «Дондок Аюшеевич Улзытуев» гэжэ аба, хүгшэн аба хоёройнгоо нэрэ обог дурдаһан эрхэтэн болоһоной паспорт абажа ерэһэн. «Аюшеевич» гэһэниинь юуниинь байһан юм гэһэн асуудал баһа гаража ерэнэ. Светын дуулгаһанай ёһоор Үлзытэ (Бууянха-Бууяа) гэдэгнай Тобхоонтоной Аюушханай (Аюшын) хүбүүн байгаа юм байна.
Һүүлшын асуудал тодорхойлхо саг ерэбэ: Дондог 1937 оной зун түрэһэн аад, юундэ 1936 оной декабриин 5-да түрэһэмби гэжэ өөрөө паспортдаа бэшүүлжэ абаһан юм.
Дондог лэ хадаа Дондог, миин юрын хүн бэшэ һэн туладаа гүрэн түрынгөө ямар нэгэ түүхэтэ үдэр түрэһэн байха ёһотой ха юм даа! Тиимэһээ эдэ үдэрнүүдэй алинииень шэлэлтэйб: майн юһэн, ноябриин долоон, декабриин табан? Конституци! Арбан үзэгһөө бүридэһэн, эрхэ сүлөөтэ байдал манай арадуудта олгуулһые тэмдэглэһэн үгэ! Энэ минии түрэһэн үдэр болог! Дондогнай иигэжэ бодомжолһон байжа болоо. Зүгөөр Дондогой буусые сахижа, үргэжэ, мандуулжа байһан нагасатанайнь басаган Света Банзаракцаева жэл бүри зунай тэг дунда тоонто дээрэнь, ехэ хорёо соогоо зоноо суглуулжа, Дондок Улзытуевай үнэхөөр түрэһэн үдэрые тэмдэглэдэг заншалтай юм.
Иимэл даа Дондогоймнай эхин намтарай зарим тэды түүхын гэхэ гү, түүхэтэ гэхэ гү дансын хуудаһанууд.
