2003 оной мартын 5-да Ород Уласай архивна албанай коллегиин абаһан шиидхэбэриин удаа иимэ һайндэр тогтоогдоһон. Харин бүхыдөө архивна албанай байгуулга бүри 1720 оной февралиин 28-ай (шэнэ тоололгоор мартын 10 болоно) үдэрһөө эхиеэ абадаг. Эгээл энэ үдэр Агууехэ нэгэдүгээр Пётр хаан тусхай зарлигта гар табижа, гүрэнэй архивна албанай эхи табиһан түүхэтэй.
Түүхын гүн сооһоо
Ямаршье бэеэ даанги, бэеэ хүндэлһэн гүрэн түрэ өөрын нягталһан түүхэ дансатай, саһан дээрэ мүртэй, саарһан дээрэ нэрэтэй байдаг гээшэ. Тиимэһээ урдын урда сагһаа хойшо ямаршье арад түмэн, гүрэн түрэ түүхэеэ нангинаар сахижа, ерээдүйн үри һадаһадтаа хадагалжа, дамжуулжа байгаа. Агы нүхэн худар ажамидаржа байгаа хүн түрэлтэншье шулуу һиилэжэ, тэрээн дээрэ үнгэтэ шэрээр зураг зураһаниинь мянгаад жэлнүүдые һэтэ дабажа, энэ болотор хүрэжэ ерэһэн ха юм. Түүхын үнэтэ гэршэнүүдые адаглаха аргатай байдагбди. Аяар тэрэ дээрэ үедэ ажаһуугаа амитан зоншье өөрынгөө ажабайдал тухай гэршэнүүдые үлөөхэ гэһэн һанаа бодолтой байгаа бшуу.
Он жэлэй ошоһоор байтар, ажабайдалшье хүгжэжэ, арад зоншье гэгээржэ, үзэг бэшэг зохёоходоо, тэрэнэйнгээ аргаар хэды олон үнэтэ мэдээсэлнүүдые үлөөжэ шадаа гээшэб. Хэн хэнһээ түрөөб, уг удхамнай хаанаһаа эхитэйб, ямар ажал хэжэ, үри бэеэ тэжээжэ, газар дээрэ үндэһэтэй ябана гээшэбибди гэһэн удхатай угай бэшэгүүд сэгнэшэгүй ехэ мэдээнүүдые нангинаар абажа ябанабди гэхэдэ, алдуу бэшэ. Түүхэгүй болбол урагшагүй гэһэн арадай сэсэн мэргэн үгэ гүрэн түрэдэшье, юрэ арад түмэндэшье сэхэ хабаатай.
Уласай сасуутан
Буряад Уластамнай түүхын баян жасатай гүрэнэй архив аяар 1923 ондо байгуулагдаһан юм. Байгал далайе тойроод ажаһуугаа арадта хабаатай түүхын гэршэнүүд, һонин мэдээнүүд олоор суглуулагданхай.
- Манай архив Буряад Уласайнгаа сасуутан юм. 2023 ондо анхан байгуулагдаһаар 100 жэлэйнгээ ойн баяр угтахабди. Архиваймнай жасада XVII зуун жэлһээ мүнөө болотор ороһон үнэтэ материалнууд хадагалагдана. Буряадаймнай бүхы 12 Талын Дүүмын баян архив бии. Хэдэн зуун жэлэй урда эндэмнай ямар зон яажа ажамидаржа байгааб гэжэ хөөрэһэн зураглалнууд, гүрэнэй байгуулга, газар уһаяа хубааһанай гэршэ болоһон олохон саарһанууд бии, - гэжэ Буряад Уласай гүрэнэй архивай захирал Бутид Жалсанова хэлэнэ.
Хүн түрэлтэн гэб гэнтэ тэнгэриһээ буужа, энэ газар дээрэ ажамидарна бэшэ ха юм даа. Хэмнайшье хэдэн мянган жэл дамжан ерэһэн уг узууртай, удхатай гээшэ. «Модоной үндэһэн газар доогуур, хүнэй үндэһэн газар дээгүүр» гэжэ буряад угсаатан эртэ урда сагһаа хэлсэдэг. Ямаршье арадта хүн зон өөрынгөө угай бэшэг бэшэжэ, нангинаар сахижа, үри бэедээ дамжуулжа байдаг юм. Тиимэ угай бэшэгүүдые зарим айлнууд мүнөө болотор бэшэжэ, өөрынгөө хүүгэдтэ дамжуулһаар. Тиимэһээ архив гэжэ албанай байгуулагдаһан саг түүхын гүн руу ошоно.
Хэн хэрэглэнэб?
Мүнөө сагта ямар хүнүүд архивта ерэжэ, түүхэтэ дансануудаар һонирходог юм? Хэн тэндэ орохо эрхэтэйб гэжэ Гүрэнэй архивай захиралда асуудал табибабди.
- Юрэдөө хэншье манай архивта ерэжэ, һонирхоһон материалнуудаа хараха эрхэтэй. Имагтал түүхээр һонирходог, шэнжэлдэг мэргэжэлтэд манай баян жасын материалнуудаар танилсадаг. Тиихэдэ гүрэнэй эмхи зургаанууд хэрэгтэй болоо һаань ерэжэ, түүхэтэ документнүүдые абадаг. Үшөө тиихэдэ олон зон хубиин хэрэгээр хандажа, өөртөө хабаатай юумэ мэдэжэ абадаг гээшэ. Буряад арадай ажабайдал харуулһан зураглалнууд хадагалаатай гэжэ би дээрэ хэлээ һэм. Эндэмнай урдандаа буряадууд ямар сэн (калым) үгэжэ, һамга абадаг байгааб гэхэ мэтэһээ эхилээд, хэн хаана ямар газар эзэлжэ, юу хэжэ амидаржа байгааб гэхэ мэтын мэдээнүүд байха. Урдань үхэр малаа, алта мүнгэеэ үгэжэ, уг һайтай һамга хүбүүндээ абхуулдаг байһан ха юм даа. Тиихэдэ угайнгаа бэшэг бэдэрһэн зарим улад хандажа, хаанаһаа эхитэй байһанаа тодоруулдаг, - гээд, түүхын эрдэмэй доктор Бутид Цыдыпмункуевна хөөрэнэ.
Архив гээшэмнай арадай ажахын ямаршье һалбариин үнэтэ мэдээнүүдые суглуулжа, хадагалжа байдаг албан гэжэ мэдэнэбди. Дээрэ үедэ ямаршье гүрэн түрэ хүршэ арадтаа дайгаар добтолон орожо эзэмдэхэдээ, нэн түрүүн тэрэ гүрэнэйнгөө архив абадаг байһан юм. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ яһала олон архивууд дайсанай һабарта ороо. Харюудань манай сэрэгшэд хархис муухай дайсадые дарахадань, Германиин баян архив манай гүрэндэ ороо һааб даа. Тэндэнь эрдэм шэнжэлэгшэдэй тон сэнтэй ажалнуудһаа эхилээд, хэрэгтэй мэдээнүүд олон байгаал даа.
Харюусалгатай ажалда
Архивай мэргэжэлтэдэй ажал гээшэ юрэдөө дууһашагүй юм байна. Үдэр бүри хэгдэхэ ажал олдоод лэ байха.
- Мүнөө гүрэнэй архивта 50 гаран хүн ажаллана. Энэ һалбарида нэгэтэ ерэһэн хүн эндээ бүхы наһаараа хүдэлдэг юм. Архивта хүдэлхэ гээшэ ехэ һонин ажал гэхэ байнаб. Үдэр бүри ерээд, шэнэ һонин юумэ мэдэхэ болохош. Манай жасада хадагалагдажа байһан саарһануудые энэл зандань үлөөхэ, саашань дамжуулха гээшэ манай гол зорилго. Тиигэхын тула өөрын ёһо гурим гэжэ байдаг. Архивай таһалганууд соо наранай туяа орохогүй, дулаанай, шииг нойтоной тусхай эрилтэ гэжэ байдаг. Тэдэниие сахиха, нягталха, бүридхэлдэ абаха, хандаһан эрхэтэндэ харюу бэлдэхэ гэхэ мэтэһээ эхилээд, ажал барагдахагүй, - гэжэ гүрэнэй архивай захирал тэмдэглээдхинэ.
Ямаршье албанда адли эдэнэр өөрын түсэбтэй байдаг юм. Тэрэ түсэбыень Росархив гэжэ уласай албан зохёодог. Тус албанай табиһан эрилтээр эдэнэр жэлэй туршада архивайнгаа жаса нэмээдэг. Иимэл даа богонихоноор энэ һалбари тухай хөөрэхэ болоо һаа. Түүхын гэршэнүүдые нягталан бүридхэдэг ажалшадые мэргэжэлтэ һайндэрөөрнь хожомдожошье һаань, халуунаар амаршалая!
