Буряадай, Монголой, Хитадай Шэнэхээн нютагуудай буряадуудһаа суглуулһан хүүгэдэй аман зохёол - үлгын дуунууд, эрхэлүүлһэн, зугаа, жороо, ооголһон үгэнүүд, тоолуурнууд, гааруулганууд, таабаринууд, онтохонууд, үльгэрнүүд шэнэ ном дотор жанрнуудаар хубаагдан, лабхан һуурияа эзэлээ. 500 хэһэгээр барлагдаһан ном Буряад Уласай Соёлой яаманай дэмжэлгээр хэблүүлэгдээ гээд тэмдэглэлтэй. Номой авторнууд - Цырендолгор Бадмацыренова, Буряад Уласай Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай буряад хэлэнэй багша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор, Баирма Цыденова - Арадай уран бэлигэй улас түрын түбэй редактор.
Түрэл арадаймнай аман зохёолой баялигта, тэрэ тоодо хүүгэдэй аман зохёолдо хэды ехэ үнэтэй сэнтэй «алтанай дуһалнууд» шэнгэнхэйб даа. Үхибүүн аман зохёолой ашаар тойроод байhан оршолондо бэлээр нэбтэрэн ородог, түрэл байгаалиингаа hайханиие дүүрэнээр мэдэрдэг.
Мүн баhа арадайнгаа заршам hургаал болон гоё hайхан тухай ойлгомжотойнь, ёhо заншалнуудтайнь танилсадаг.
Ондоогоор хэлэбэл, аман зохёол болбол hургалгын, хүгжөөлгын, хүмүүжүүлгын үүргэ дүүргэнэ.
Хүүгэдэй аман зохёолой жанрнуудай дунда энхэрэлгын поэзи (поэзия пестования) онсо hуури эзэлдэг. Энэ жанрта эгээл бага наhатай хүүгэдтэ зорюулагдаhан үлгын дуунууд (колыбельные песни), эрхэлүүлһэн үгэнүүд (пестушки), зугаа үгэнүүд (потешки), дуунууд болон онтохонууд ороно.
Эрхэлүүлһэн үгэнүүд ехэнхидээ нялха нарай үхибүүнэй шалаhан бэеыень эльбэн эрхэлүүлхэдэ хэлэгдэдэг. Зугаа үгэнүүд тусхай аянгатайгаар, гар хүлөө хүдэлгэжэ байгаад, үхибүүе хүхеэхын тула ехэнхидээ хэрэглэгдэдэг байна. Тиихэдээ гансашье энеэлгэхэ бэшэ, харин оршолон тухай эхин мэдэсэ үгэдэг гээшэ. Хүүгэдэй түрүүшын үгэнүүдые үгүүлэн хэлэжэ туршахадань, өөhэдтэнь аргагүй энеэдэтэй, зугаатай байдаг.
Зугаа үгэнүүд үхибүүдэй бэе тамир hориходо, бэеынь элүүр энхэ, уян нугархай ябахын тула хэрэглэгдэдэг.
Тиихэдэ зугаа үгэнүүд үхибүүдэй ухаан бодол, хэлэ хүгжөөнэ.
Тоолуурнууд (считалки) наадантай нягта холбоотой. Буряад эхэ хүн нарай хүүгэдээ эрхэлүүлхэдээ, хүлэйнь, гарайнь хургахануудта тусхай һорилгын упражнени хүүлэхынгээ хажуугаар, «барбаадай, батан туулай, тоохон тобшо, толи байса, бишыхан шэгшүүдэй» гэхэ гү, али «пад парнаахан, патан парнаахан, ойлог шойлог, одхон Нима, оодон Сэрэмпэл» гэжэ тоолуурнуудые хэрэглэдэг байhан.
Жороо үгэнүүд (скороговорки) үхибүүдые хүхеэхэhээ гадна, хэлэнэй артикуляци хүгжөөлгэдэ аргагүй хэрэгтэй зүйл болодог.
Гааруулганууд (дразнилки, насмешки), үгэнүүд (заклички, приговорки) үхибүүнэй хэлэлгэ, түргэн ухамайлалга, анхарал хүгжөөлгэдэ туhатай.
Хорин нэгэдэхи зуун жэлэй эхиндэ ажаһууһан буряадуудай үхибүүдэй түрэл хэлэн дээрээ ярилдаха, хөөрэлдэхэнь хомор болоод байна. Энэнь элдэб олон шалтагаантай. Энэ ушар тон голхоролтой. Түрэл хэлэеэ мартаха, орхихо гээшэ түрэһэн эхэеэ хаяһантай адли гэлсэдэг. Энэ ябадал үри бэеынгээ, хойто үеынгээ урда зэмэтэй болохын һуури мүн, элинсэг хулинсагайнгаа һургаал заабари орхижо, түрэл арадһаа таһархын замда гаралган болоно бшуу.
Ургажа ябаhан улаан бургааhаднай буряад хэлэеэ, аман болон уран зохёолоо үзэжэ, ёhо заншалаа алдангүй, түрэл арадайнгаа соёл, урлаг, түүхые арьбадхан хүгжөөхэ зон болохо бэзэ гэжэ найданабди. Иимэ зорилготойгоор хэблэлдэ бэлдэгдэhэн энэ согсолборимнай таанадта, уншагшадта, хэрэгтэй, туhатай байгуужаг лэ даа гэжэ авторнууд тэмдэглэбэ.
Үлгын дуун
Хара нохоймнай уяандаа,
Харагшан үнеэмнай хотондоо.
Бүүбэй, бүүбэй, бүүбэйхэн,
Бүүбэй, унтыш, хүбүүхэн.
Агта моримнай сэргэндээ,
Агтаха номомнай һаадагтаа,
Бүүбэй, бүүбэй, бүүбэйхэн,
Бүүбэй, бүүбэй, бүүбэйхэн.
Хэтэ хутагамнай хуйдаа,
Һэлмэ жадамнай бүүргэдээ.
Бүүбэй, бүүбэй, бүүбэйхэн,
Бүүбэй, унтыш, хүбүүхэн.
Эрхэлүүлһэн үгэнүүд
Шалхагар хасартай шалбаандай,
Морхогор хамартай морхоондой,
Дэрбэгэр шэхэтэй дэрбээндэй,
Арбагар гартай арбаандай,
Маягар хүлтэй маяандай.
Милагар духатай малаандай.
Зугаа үгэнүүд
Энэ зугаа үгэ - наадые заабол нэгэ хүн ударидан, үхибүүндэ хандажа, дунда хурга бэдэржэ олохыень дурадхана. Үхибүүн хургануудаа ниилүүлэн, дунда хургаяа нүгөө хургануудтаал адли богонишог болгожо, hуурииень hэлгэлдүүлэн нюудаг.
Тиихэдэнь тэрэ хүниинь таагаад, хургыень барижа асууха, үхибүүн харюусана:
– Заа, хаана ошообши?
– Ахайндаа.
– Юу эдеэбши?
– Ууса үбсүүн хоёрые.
– Ууса үбсүүн хоёршни алин бэ?
– Эрье дээрэ табиhыем, нохой эдижэрхёо.
– Нохойшни хаанаб?
– Түлеэшэниие дахажа ошоо.
– Түлеэншни хаанаб?
– Түймэртэ шаташоо.
– Түймэршни хаанаб?
– Саhанда унтараа.
– Саhаншни хаанаб?
– Наранда хайлаа.
– Нараншни хаанаб?
– Yүлэнэй саагуур ороо.
– Yүлэншни хаанаб?
– Хүхэ бухын хөөмэйгөөр хүб гээд ороо, – гэхэ зуураа, хургаяа hугалаад абаха ёhотой. Һугалжа шадаагүй hаань, саашань үргэлжэлхэ:
– Хүхэ бухаш хаанаб?
– Ахайн хоёр басагад тууhаар, худагта оруулаа.
– Худагшни хаанаб?
– Ахайн хоёр басагад бүглөө.
– Ахайн хоёр басагад хаанаб?
– Харгы дээрэ hууhан Асар Мэсэр хоёр эдижэрхёо.
– Асар Мэсэр хоёршни хаанаб?
– Харгыда ошоо.
– Харгы хаанаб?
– Хаанай газаа ороо.
– Хаан хаанаб?
– Сэрэгээрээ ошоо.
– Сэрэгшни хаанаб?
– Сээлдэ орожо үхөө.
– Сээлшни хаанаб?
– Шэрэе (гарыень табина).
Жороо үгэнүүд
Аягада аягалhан айраг,
Айраг аягалhан аяга.
Тагшада хэhэн тараг,
Тараг хэhэн тагша.
Түйсэдэ түйсэлhэн тоhон,
Тоhо түйсэлhэн түйсэ.
Улханда хэhэн уhан,
Уhаар дүүргэhэн улхан.
Тоолуурнууд
Нэгэ юу?
Нээтэ шоно хүдөөгэй.
Хоёр юу?
Хомхой шоно хүдөөгэй.
Гурба юу?
Гуйран шоно хүдөөгэй.
Дүрбэ юу?
Дүйрэн шоно хүдөөгэй.
Таба юу?
Тэнэг шоно хүдөөгэй.
Зургаа юу?
Зүнэг шоно хүдөөгэй.
Долоо юу?
Дохолон шоно хүдөөгэй.
Найма юу?
Нальпигар шоно хүдөөгэй.
Юһэ юу?
Юулэгэр шоно хүдөөгэй.
Арба юу?
Аабагар шоно хүдөөгэй.
