Асуулта: уран зохёол тухай

Энэ удаа асуултада хабаадагшад «Улаалзай» гэһэн тусхай дугаарта зорюулһан иимэ гурбан асуудалда харюусаһан байна:

1. Ямар буряад уран зохёолшодые мэдэхэбта?
2. Һаядаа ямар ном уншаабта?
3. Тэрээнһээ ямар һургаалай үгэнүүдые хадуугаабта?

Дулдаргын «Чебурашка» хүүгэдэй сэсэрлигэй хүмүүжүүлэгшэ, 42 наһатай, бодонгууд омогой Валентина САМБУЕВА:

1. Хоца Намсараев, Чимит Цыдендамбаев, Даширабдан Батожабай, Жамсо Тумунов гэхэ мэтэ олон уран зохёолшодые мэдэхэб, тэдэнэй олон зохёолнуудые уншаа hэм.
2. Манай буряад арадаймнай элитэ уран зохёолшо Даширабдан Батожабайн «Төөригдэһэн хуби заяан» гэһэн ном уншааб.
3. Бүхы номууд һургаалтай байдаг гээшэ ааб даа. «Төөригдэһэн хуби заяан» роман соо Даширабдан Батожабай арад зоной жаргал баяд ноёдой гарта байна гэжэ зураглаһан байна. Хүн гээшэ жаргалаа өөрөө «дархалдаг» юм, тиигээд хүн арадайнгаа ёhо заншал, гуримуудые сахижа ябаха ёһотой гэжэ хадуужа абааб, хүмүүжэмэлнүүдтээ һургаал заабаринуудые хэлэжэ байхые оролдодогби.

«Алтаргана-2020» нааданай номой мүрысөөндэ лауреат болоhон, 66 наһатай, бодонгууд омогой Базаржаб ГАЛСАНОВ:

1. Олон буряад уран зохёолшод байгаа ааб даа: буряад уран зохёолой эхи табилсаhан манай Зүдхэли нютагай Дондок-Ринчин Намжилонhоо эхилээд, Хоца Намсараев, Даширабдан Батожабай, Жамсо Тумунов, Владимир Митыпов.

1. Батожаргал Гармажаповай «Бүхэшэгүй зулын гэрэл» гэһэн гаршагтай ном уншааб.
2. Батожаргал Абидуевич тэрэ ном соогоо буряад зон хүндэ хүшэр 1930-аад онуудта яажа сүлэлгэдэ ябаhан гээшэб, тиихэдэ мүнөө Монголдо байhан буряадууд тухай бэшэнэ. Буряад арад зон түүхэеэ үзэжэ, аха захатанаа хүндэлжэ, зобоһон тулиһан зондо туһалжа, бэе бэеэ хайрлажа ябаха ёһотой гэһэн hургаал энэ номһоонь абахаар юм.

Могойтын аймагай Ага-Хангил нютагай, 65 наһатай, сагаангууд угай Римма ДАМБАЕВА:

1. Буряад уран зохёолшод олон байгаа ааб даа, тэдээн сооhоо Арсалан Жамбалон, Батожаб Цыбиков, Даширабдан Батожабай гэгшэдэй зохёолнууд һонирхолтой байдаг.
2. Арсалан Жамбалоной зохёолнуудые зохидшоожо, сэдьхэлээ ханан уншадагби. Тэрэ Ага-Хангил тоонто нютагтай, тэндэһээ уг гарбалтай хүн гээшэ ааб даа. Номууд соо-хи элдэб гоё, гүнзэгы удхатай шүлэгүүдыень дахин, дахин уншадагби. Урда-Агын Батожаб Цыбиков гэжэ зохёолшын уран бүтээлнүүдые уншаха дуратайб. Тэдээн сооһоонь «Түгэлдэр тайшаа» гэжэ түүхэтэ зохёол ехэ зохид юм, тэрэниие би хажуудаа баряад, мэнэ-мэнэ уншажа байдагби. «Юһэн хобоогой аршаан», «Шэлдэй Занги» гэжэ домогууд байха, «Согто-Уулын сууряан» гэжэ Батожаб Цыбиковэй туужашье бии. Энэ авторай номууд абтаһан үгэнүүдые оруулангүй, манай тон жэнхэни буряад хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн, тиимэһээ тэдэнь ехэ таатай, зохид байдаг гэжэ һанагшаб. Даширабдан Батожабайн номуудые һонирхожо уншаһанби. Нютагайнгаа номой сан ошожо, номуудые абадагби, «Байгал» сэтгүүлдэ хэблэгдэһэн үнинэй зохёолнуудые уншаха дуратайб. Ехэнхидээ үльгэр, түүхэ, домогуудаар һонирходогби.
3. Ямаршье уран зохёол соо һургаалай үгэнүүд байдаг шуу. Тэдэниие хадуужа абаад, хүү-гэдтээ, ашанартаа хөөрэдэгби. Арсалан Жамбалон номууд соогоо буряад арад ямар налархай, үнэн сэхэ, ёhо журамаа баримталжа ябадаг зон гээшэб гэжэ ехэ зохидоор бэшэһэн. Шүлэгүүд соонь сэдьхэлдээ шэнгээжэ абахаар мүрнүүд дүүрэн байдаг юм.

Норпол Очировай нэрэмжэтэ Могойтын аймагай номой сангай хизаар ороноо шэнжэлэлгын таһагые даагша, 52 наһатай, баряахай харгана омогой Арюн Жапова:

1. Би Даширабдан Батожабай, Цыбен Жамцарано, Арсалан Жамбалон, Хоца Намсараев, Цыдып Жамбалов, Батор Батоев гэхэ мэтэ олон буряад уран зохёолшодые мэдэхэб.
2. Эндэ һая буряад уран зохёолшо Алексей Гатаповай бэшэһэн «Тэмуджин» гэжэ 5 ботитой түүхэтэ роман уншааб. Энэ уран бүтээл XII-XIII зуун жэлнүүдтэ Монгол улас түрэ байгуулагшын ба сэрэгэй агууехэ ударидагша Чингис хаанай гүлмэр наhан тухай юм. Энэ ном Алексей Гатапов 20 жэлэй туршада бэшэһэн. Түрүүшын хоёр боти соо Чингис хаанай бага наhан тухай, гурбадахи ном соо монголшуудай угуудай хоорондохи дайн тухай бэшэгдэнэ. Дүрбэдэхи ном соо Тэмүүжэн тайчиудуудай ударидагша Таргудайн сэрэгтэй дайлалдажа, эсэгынгээ адуу мал, зөөри зөөшэ бусаахын тула походто гарана. Табадахи боти соо Чингис хаанай 13-тай байхада болоhон үйлэ ябадалнууд зураглагдана.

Намда Норпол Очировай бүхы рассказууд һонирхолтой байдаг, тэдэнэй тоодо «Олзо хүбүүн». Тиихэдэ Владимир Гармаевай «Десятый рабджун» гэжэ ном бүхы зондо уншаха хэрэгтэй гэжэ хэлэхэ байнаб. Энэ ном уншаһанай hүүлээр би буряад яһатанби гэжэ ехэ омогорхооб, буряадууд дайша, эрэлхэг зоригтой арад гээшэ бэзэбди даа.

1. Түүхэтэ номуудые уншахада һонирхолтой бшуу. «Тэмуджин» гэжэ ном боро ухаа хүгжөөдэг, хүүгэдтэ ехэ туһатай байха гэжэ һананаб, би өөрөө гурбан хүбүүдтэйб. Уран зохёолнууд соо олон һургаалтай үгэнүүд байдаг, тиимэһээ номуудые уншажал байха хэрэгтэй. Манай номой санда олон хүн ябадаг, буряад номуудые уншахадань, ехэ һайшаадагби.

Буряад Уласай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, 65 наһатай, баряахай харгана омогой Гомбодугар БОЛОТОВ:

1. Буряадай Хүдөө ажахын дээдэ һургуулида һуража байхадаа, буряад олон уран зохёолшодтой уулзаһан байнаб. Жэшээнь, Даширабдан Батожабай, Арсалан Жамбалон, Цокто Номтоев, Мэлс Самбуев, Барадий Мунгонов, Цыденжап Жимбиев, Исай Калашников, Николай Дамдинов г.м. уран зохёолшодтой танил болоһонби. Даширабдан Батожабай намда заабари үгөө һэн.
2. Галина Цыдыпова Долгор Энэбишиева хоёр «Зүүдэндэмни харагдадаг Зүдхэлимни», «Мүнхэ тэнгэриин захяа» шүлэгүүдэйнгээ суглуулбаринуудые бэлэглээ һэн. Тэдэниие һонирхожо уншанаб.
3. Долгор Энэбишиевагай «Эжымни» гэһэн шүлэг ехэ зохидшоогооб. Тэрэ шүлэг соогоо автор ханза соо хадагалаатай эжымни дэгэл намда эжыемни һануулна гэжэ бэшэнэ. Эжыгээ хайрлажа ябаха ёһотой гэжэ удхатай шүлэг уншагшадта дурадхаа юм.

Дулдаргын аймагай захиргаанай социальна политикаар хорооной һуралсалай ба залуушуулай политикын таһагай методист, 56 наһатай, улаалзай хүбдүүд омогой Цыренханда ЖАМЬЯНОВА:

1. Хоца Намсараев, Цыденжаб Дондубон, Даширабдан Батожабай, Дондок Улзытуев, Жамсо Тумунов, Цыдып Жамбалов, Африкан Бальбуров, Гарма-Доди Дамбаев, Шуя-Ханда Базарсадаева, Цыбегмит Дамдинжапова, Дугарма Батоболотова, Доржи-Ханда Цынгуева, Базарсадо Цыденов, Бальжинима Юндунов гэхэ мэтэ талаан бэлигтэй олон уран зохёолшодые мэдэхэб.
2. Ехэнхидээ түүхын номууд минии һонирхол татадаг. Гончикбал Баировай согсолһон «Сказки народов Азии и Аполлона Шадаева», Алексей Гатаповай «Тэмуджин», Дамбинима Цырендашиевай «Сэмүүн саг» һая уншааб. Бабжа-Барас баатар, Наян-Наваа, Балжан хатан тухай зохёолнуудые уншадагби.
3. «Сэмүүн саг» ном соо буряадууд сэмүүн сагта, хатуу хүшэр байдалда яажа байhан бэ гэжэ харуулна. Хүнэй наһанда ямаршье саг тудажа болохо, тиимэһээ наhаяа сэгнэхэ, үнэн сэхээр ябаха ёһотой юм гэжэ түүхэтэ номуудые уншаад һанахаар байдаг шуу. Номуудые уншаад, уншаһан юумэеэ хадуужа абаха, тэндэһээ ойлгоһоноо, абаһан һургаал заабарияа үри хүүгэдтээ дамжуулха хэрэгтэй.

Эрхүүгэй можын Оһын аймагай Хокта нютагай буряад хэлэнэй ба литературын багша, «Алтаргана-2020» нааданай уран шүлэгэй урилдаанда хабаадагша, 50 наһатай, хуугой угай Эльвира БАТУДАЕВА:

1. Олон буряад уран зохёолшодые мэдэхэб, тэдэнэй тоодо Дольён Мадасон, Африкан Бальбуров, Цыден Галанов, Владимир Петонов, Мэлс Самбуев, Бато Базарон, Сергей Балдаев.
2. Эндэ һая би Цыден Галановай «Алирһанай улайха хаhа» гэжэ ном уншааб.
3. «Алирһанай улайха хаhа» гэжэ номһоо бэеэ һайнаар абажа ябаха гэжэ оролдохо, үнэн сэхэ зантай, хүндэ муу юумэ хэжэ болохогүй гэһэн һургаалтай үгэнүүдые хадуужа абааб.

Агын аймагай Сахюурта нютагай, Шэтын эмнэлгын академиин оюутан, буряадай «Алтаргана-2020» нааданай уран шүлэгэй мүрысөөндэ хабаадагша, 18 наһатай, лэглүүд хүбдүүд омогой Пурбо ЛУБСАНОВ:

1. Һургуулиһаа Хоца Намсараев, Гунга Чимитов, Жамсо Тумунов, Цыдып Жамбалов гэгшэдые һананаб. Минии нагаса аба, Цыбендоржи Цыденов, уран шүлэгшэн байhан. Нагаса абаяа һажаажа, шүлэг бэшэжэ туршаа hэм, түрүүшынгээ шүлэг 3-дахи ангида һуража байхадаа бэшэһэн байнаб.
2. Бадма-Базар Намсараевай нэрэмжэтэ Агын аймагай номой сан соо буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэһэн олон ном байдаг. Би «Булагай эхин» гэһэн гаршагтай ном уншааб.
3. Ганса зөөри зөөшэ, мүнгэндөө һанаагаа зобожо ябаха бэшэ, хүн зондо аша туһатай байха тухай һургаал заабари «Булагай эхин» гэһэн номһоо ойлгожо, хадуужа абаа hэм.

Буряад Уласай Захааминай аймагай Сагаан-Морин нютагай, шүлэг бэшэхэ туршалгануудые хэдэг, 26 наһатай, уляаба угай Алдар ЖАПОВ:

1. Би 2016 ондо Yбэр Байгалай хизаарай Шэтын эмнэлгын академидэ ороод, мүнөө табадахи курс дүүргэбэб. Түрүүшынгээ шүлэг хүгшэн эжынгээ дурасхаалда зорюулжа бэшэһэн байнаб. Зунай амаралтада түрэһэн нютагтаа бусажа, сэбэр агаараарнь амилжа, эм домтой аршаан булагуудһаань амсажа, хүсэ орожо, уянгата сэдьхэлhээм зэдэлһэн шүлэгүүдые бэшэнэб.

Буряад арадай уран зохёолшодые һайн мэдэхэб. Юундэб гэхэдэ, Сагаан-Морин нютагаймнай дунда һургуулиин буряад хэлэнэй багша Сэсэгма Зоригтуевна Галданова маанадтаа бүхы буряад уран зохёолшодтой танилсуулжа, уран һайхан үгэнүүдыень бидэнэй унаган наһанай ухаанда шэнгээһэн юм. Уран зохёолшодһоо эгээл дүтөөр һанагдаха хүн гэхэдэ, манай нютагай Николай Чимитович Шабаев болоно. Уярма һайхан шүлэгүүдыень уншажа, хүгжэмэй аялгаар мүнхэлэгдэһэн дуунуудыень шагнажа ябадагби. Yшөө Сагаан-Морин нютагайм хүрьгэд болохо уран зохёолшод – Георгий Цыренович Дашабылов, Дондок Аюшеевич Улзытуев гэгшэдэй шүлэгүүдые ехэ һайшаадаг, уншадагби. Жэшээнь, минии зүрхэ сэдьхэлдэ Дондок Улзытуевай богонихон шүлэг ехэхэн һуури эзэлэн үлэнхэй:

Халюун талата Буряадаа

Харан, харан байхадам,

Хангай тайга нэмэритэй

Хадынш орон хэбэртэй.

Уудам талата Буряадаа

Удаан, удаан харахадам,

Уняар манан дэнзэтэй

Уулынш орон янзатай.

Даширабдан Одбоевич Батожабайн бэшэһэн «Төөригдэhэн хуби заяан» гэhэн бүхы буряад литературын эгээл ехэ, сэдьхэлдэ хадуугдама зохёол нэрлэнгүй үнгэргэхын аргагүй. Энэ романай хажуугаар минии сэдьхэлдэ хадуугдаһан зохёол Жамсо Тумунович Тумуновай «Талын бүргэд» гэhэн рассказ болоно.

Мүнөө үеын уран зохёолшо – Захааминай аймагай Үлэгшэн нютагай Солбон Аюшеевэй шүлэгүүдые баһал һонирхожо уншадагби. Элбэг Зандраевай «Гоёор бэшээтэй» гэhэн шэб шэнэхэн номыень уншааб. Нээрээл, гоёор бэшээтэй ном.

1. Һаянай Дондок Улзытуевай шүлэгэй суглуулбаринуудые уншанаб.
2. Дондок Улзытуевай нэгэ зохёолһоо иимэ һургаалай үгэнүүдые хадуугааб: «Дабаа гаталха далишье байжа болохо, даагаяа hүүлдэхэ шадалшье байжа болохо». Ямаршье хүндэ шадал хүсэл үгы гэжэ байхагүй, тиимэһээ хүнэй досоо дабаа гаталха далишье байха, даагаяа hүүлдэхэ шадалшье байха гэжэ би ойлгожо, ухаандаа хадуубаб.