Талын hалхинай хүүеэтэй, хүлэг моридой турьяатай морин хуурай хүгжэм доро урдын домогто баатарнуудай солые дуудаhан үльгэрнүүд түүрээгдэдэг заншалтай hэн ха.
«Долоон үбгэдһөө» эхитэй
Талын нүүдэлшэдэй ёhо заншалаар үльгэрнүүд - «урданай ехэ уранда, уран сагай мэндэдэ» тэнгэриин бурхадай дэлхэй дээрэ буугаад үйлэдэhэн гайхамшагта баатаршалгануудай солые дуудаhан домогууд. Буряад арадай алтан абдарай баялигай ёhото дээжэ - үльгэрнүүд хоёр мянгаhаа хори мянга хүрэтэр шүлэглэмэл мүрнүүдhээ бүридэдэг. Олон мянгаад жэлэй туршада үеhөө үедэ дамжуулагдан, ямаршье хубилалтагүйгөөр манай саг руу хүрэжэ ерэhэниинь гайхалтай.
Манай элинсэгүүд үльгэртэ нангин шүтөөнэй зохёолой зэргэдэ хандадаг байhан гэжэ эли. Миин зугаалжа уншадаггүй, харин олон тоото нарин дүримүүдые сахижа, нангин бүтээлэй зэргэдэ түүрээдэг hэн ха.
Нэн түрүүн сагай эрилтэ гэжэ байгаа. Хүйтэнэй сагай ута hүнинүүдтэ, «Долоон үбгэд» аймаг ододой огторгойн орьёлдо эли тодоор харагдаха сагта (сентябрь – март hаранууд) үльгэрнүүдые түүрээдэг байhан гуримтай. Хабарай ба зунай хаhада үльгэр домогуудые түүрээхэнь огто хорюултай байhан.
1903 ондо элитэ эрдэмтэн Цыбен Жамцарано шэнжэлэлгэнүүд соогоо иигэжэ бэшэhэн байна:
- Yльгэрнүүд - буряад арадай hүр жабхалангай нангин баялигууд. Манай элинсэгүүд үльгэрнүүдые миин ганса сэнгэн хужарлахын тулада шагнадаг байhан бэшэ. Харин элдэб үбшэнгүүдые саража, дайсадые дарахын, баян олзотой агнууриин хэрэг эрхилхын г.м. үйлэ хэрэгүүдэй урагшатайгаар бэелүүлэгдэхын тулада үльгэрэй баатарнуудые дуудадаг байhан заншалтай. Yшөө холын аян замда гарахынгаа урда тээ заабол үльгэр түүрээгээд, шагнаад ошодог hэн гэжэ эли.
Агнуури ба үльгэршэд
Урдын монгол туургата арадууд агнуурида гарахадаа, заабол эрхим үльгэршэдые хажуудаа абаад ябадаг байhан. Агнууриингаа газарта хүрэжэ ерээд, нэн түрүүн үдэшэниинь отог соогоо сагаан hэеы шэрдэг дэлгээдэг hэн ха. Тэрэнь гансашье муухай толбогүй, мориной ба хүнэй хүлhэнэй үнэргүй байха ёhотой байгаа. Һэеы шэрдэгээ арса адисаар утажа арюудхаад, дээрэнь сагаан эдеэтэй, hүнэй архитай аягануудые табижа, номо һуршын годли зоодог байhан түүхэтэй.
Хажуудань залагдаhан үльгэршэн бүхэли hүниин туршада, үүрэй сайтар үльгэрөө түүрээдэг байhан гэжэ эли. Морин хуурай хүгжэм доро хөөмэйдэн бөөлэжэ, хүхэ мүнхэ тэнгэридэ, хада уулануудай, ой тайгын эзэдтэ хандажа, аршалан туhалхые гуйдаг hэн ха. Түүрээhэн үльгэрэйнь баатарнууд тэнгэриhээ буужа, хажуудань hуугаад, үльгэр дууень шагнан хужарлажа, эдеэнэй хүндэhөө амсажа баярлаад, үглөөдэрэй агнуурида туhалха гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан.
Иимэ ёhолол бүтээлгүйгөөр ямаршье агнуури урагшатай байдаггүй гэhэн үгэтэй. Тиигээд агнууриин түгэсэжэ, олзоёо хубаалганай болоходо, үльгэршэндэ эгээл эрхим хэhэгүүд элбэгээр үгтэдэг hэн гэжэ мэдээжэ.
Yльгэрэй баатарнууд – хүсэтэй сахюусанууд
Буддын шажанай «Алтан Гэрэл» гэжэ ном ба «Гэсэр» үльгэрэй уншагдажа байдаг гэрhээ хамаг зоболон гасалангууд дуугүй тонилжо арилдаг гэhэн үгэтэй.
Ехэ халдабарита үбшэнгүүдэй, үхэл тахалай дэлгэрхэ сагта мүн лэ үльгэрнүүдые оло дахин түүрээжэ, гай гасалангуудые дарадаг заншал сахигдадаг байhан. Yльгэрэй гол нюурнууд – эрэлхэг баатарнууд – тэнгэриhээ буужа, хүнүүдтэ үбшэ зоболон асарhан ада баршадые сарадаг гэhэн удхатай. Илангаяа энэ ушарта Абай Гэсэр хаанай үльгэр түүрээхэдэ, эрхимээр туhалдаг гээд шүтэгдэдэг байhан.
«Абай Гэсэр Богдо хаан», «Аламжа Мэргэн», “Алтан Шагай Мэргэн”, «Хараасгай Мэргэн», «Жэбжэнэй Мэргэн», «Абадай Мэргэн», «Мэньелтэ Мэргэн» г. м. үшөө олон домогто баатарнууд буряад арадай хүсэтэй аршалагша сахюусадынь гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан гэжэ мэдээжэ. «Арбан табан толгойтой мангадхай» түрүүтэй дайсадhаа эхилээд, альбан шүдхэрhөө, үбшэ зоболонhоо, гай тодхорhоо, үгырэлhөө хамгаалдаг, ангуушадта ан арьяатадые туужа асардаг одото заяанай мэргэн баатарнууд.
«Yльгэрэй баатарнууд мүнхэ наhатай, тэнгэридэ одо мүшэдэй түхэлтэй боложо гэрэлтээд («Долоон үбгэд» гү?), газар дэлхэйн хүнүүдэй байдалые хёрхоор адаглажа байдаг гэжэ түүхын бэшэгүүд соо хэлэгдэдэг. Тиимэhээ тэдэнэй намтарнуудые түүрээhэн үльгэрнүүдэй удха шанарые, найруулгынь мүрнүүдые, үгэнүүдые халташье ондоо болгон хубилгахань хорюултай. Тиигэбэл алдуутайгаар түүрээhэн үльгэршэн дээдын бурхадай шанга хэhээлтэдэ орожо магадгүй».
Энэ ушараар буряад үльгэрнүүд огто хубилангүй шахуу XX зуун жэлэй эхин хүрэтэр аман үгөөр дамжуулагдаа ха юм.
Россиин элитэ академик А.П.Окладников иигэжэ бэшэhэн байна: «Буряад үльгэрнүүдые гүйсэдхэлгын үедэ hэеы гэр соохи юрэнхы байдал эгсэ хубилжа, ямар бэ даа ойлгогдохогүй, хүнэй нюдэндэ харагдаагүй, ёhото эди шэдитэ, нангин мэдэрэлэй тусхай долгинуудаар хушагдаhандал мэдэрэл түрүүлнэ».
Дээдын тамгатай үльгэршэд
Yльгэршэд нютаг нугаараа айхабтар хүндэтэй хүнүүд байhан. «Yльгэршэн – олбогой оройдо hууха, дуушан – хадын дободо hууха» гэhэн урдын үгэ бии. Юрын лэ малшад, ангуушад ажалтай үльгэршэд дээдын оюун бэлигэй тусхай тамгатай хүнүүд байhан гэжэ эли. Хүгжэмэй, уран үгын талаар дээдын убдистай байхаhаа гадуур хадууса hайтай байхань шухала. Олон мянган шүлэглэмэл мүрнүүдые сээжэлдээд, халташье алдуугүйгөөр, сээжээр түүрээхэнь бэлэн бэшэ! Yльгэрые богони болгожо хороохонь огто хорюултай. Yльгэршэн нэгэ доро хүгжэмшэн, дуушан, уран шүлэгшэн, артист байха ёhотой байгаа ха юм.
Дээдын гарай үльгэршэнэй түүрээхэдэ, шагнагшад уяран, нулимсаяа дуhаадаг, шангаар бархиралдадаг, баярлажа энеэлдэдэг байhан гэдэг. Yльгэр шагнагшад үльгэрэй орон руу бүхы hанаа бодолоороо шунган орожо, домогой баатарай түлөө үнэнхэ зүрхэнhөө hанаагаа зобожо, тулихадань – хайрлаха, илахадань – баярлаха г.м. мэдэрэлтэйгээр шагнаха ёhотой байhан. Юундэб гэхэдэ, домогто баатарнууд тэнгэриhээ буугаад, хажуудань hуугаад шагнажа, бүхые адаглажа байна гэhэн этигэлтэй hэн ха юм. Ехээр анхарангүй, миин хайша хэрэг hууhан хүнүүд hүүлдэнь шэрүүнээр хэhээгдэхэ гэhэн үгэтэй.
Түүрээгдэжэ эхилhэн үльгэр эхинhээ эсэстээ хүрэтэрөө огто тогтонгүй, забhаргүйгөөр хурагдаха ёhотой байгаа. Yльгэршэнэй саг зуурын туршада тогтожо, амяа татажа, хоолойгоо булхаха үедэнь шагнагшад «хамтын түүрээлгэ» бөөлэдэг байhан гуримтай. Yшөө энэ үедэ хэн нэгэн морин хуур, ятага дээрэ наададаг hэн ха.
Yльгэрэй эхиндэ заабол «угтамжа», түгэсхэлдэнь – «үдэшэлгэ» түүрээгдэдэг байһан. Тэрэнь тэнгэриhээ бууhан харагдахагүй айлшадые угтахын ба үдэшэхын ёhололнууд болоно.
Буряад үльгэр ба космогони
Буряад арадай заншалаар «Долоон үбгэд» гэжэ аймаг ододhоо үльгэрэй баатарнуудай дэлхэй дээрэ буужа ерэдэг тухай хэлэгдэдэг. Эндэ эгээл hонирхолтойнь гэбэл, мүнөөнэй зарим эрдэмтэд «Долоон үбгэдые» оюун ухаатай амитадай байрын эхин hуури гэжэ тоолодог. Тэндэ «47UM» гээд нэрлэгдэhэн манай наранай байгуулалтада адли гариг одон бии гэжэ эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүд элирүүлhэн. Дам саашаа эрдэмтэд тэрэ гариг одонтой холбоо ниилүүлхын тулада элдэб дохёонуудые эльгээhэн ушартай. Мүнөө дээрээ харюу хүлеэгдэhээр.
2004 ондо Л.К. Баирова гэhэн авторай «Буряад үльгэрнүүдэй эхин захын нюусанууд» гэhэн ном хэблэлдэ гараhан. Автор мүнөөнэй эрдэмтэдэй олон жэлнүүдэй шэнжэлэлгэнүүдые баримталан, буряад үльгэрнүүд юртэмсэ галабай мүндэлжэ бии болоhон тушаа баян мэдээнүүдые дамжуулна. Yльгэрнүүдэй домоглолнуудынь бүхэдэлхэйн эзотерическэ космогони гэhэн эрдэмэй шэглэлтэй адли, нэгэ үндэhэтэй.
Олон сая жэлнүүдэй саада тээ Марс ба Юпитер гэhэн хоёр планетын хоорондо үшөө нэгэ арбадахи планетэ байhан түүхэтэй. Тэрэ ямар бэ даа мэдэгдээгүй шалтагаанаар тэhэржэ хосороод, орондонь олон тоото жэжэхэн астероидууд үлэhэн гэдэг. Энээн тушаа урдын Грециин үльгэр домогууд соо хэлэгдэдэг гэжэ мэдээжэ. Харин Л.Баировагай тэмдэглэhээр, буряад үльгэрнүүд соо мүн лэ тэрэ юртэмсын галабай сүйд hандарал тушаа хөөрэдэг.
Yшөө энэ автор буряад үльгэрнүүд соо Атлантида гэhэн урдын орон тушаа, hолирнуудай унаhан тушаа, Агууехэ үер тушаа г.м. дэлхэйн агууехэ ушарнууд тухай үргэн ехэ мэдээнүүдтэй.
Хэлсээнэй ёһоор
Нэгэ газарһаа нүгөө тээшээ тааруу зохидоор хүрэжэ ошохын тула гү, али хүндэ үргэбшэтэй һаа, такси дуудаха гэжэ оролдодог гээшэбди. Олониитын унаагай ябадаггүй газарта мүн оройтоходоо, таксиин албанда хандаха саг ерэдэг гээшэ аабза. Теэд һүүлэй хэдэн жэлэй туршада энэ һалбари гуримшуулха зорилготойгоор үе-үе болоод, хуулида нэмэлтэ, һэлгэлтэ оруулагдажа байдаг. Үнгэрһэн жэлэй һүүлшын һарын 29-дэ ээлжээтэ хуули абтаба. Тус хуулиин ёһоор, таксида хүдэлдэг жолоошод нэн түрүүн энэ һалбарида ажалладаг албантай заатагүй хэлсээ баталха хэрэгтэй болоно. Тэрэнэй саана мэдүүлгэ барижа, таксида хүдэлхэ эрхэ абаха зэргэтэй. Мэдүүлгэ бариһан эрхэтэндэ зүбшөөл үгэхын түрүүн һайн гэгшын шалгалта хэгдэхэ. Хэрбэеэ хуули хазагайруулжа, захиргаанай ялада унаад, тэрэнээ түлөөгүй һаань, зүбшөөл үгтэхэгүй.
Эрилтэнүүд
Таксиин унаада хүдэлхэ жолоошодто эрилтэнь мүн лэ шангадхагдаба. Жолоошод 3 жэлэй туршада «В», «С» категориин эрхэтэй, ажалай хэлсээтэй байха хэрэгтэй, мүн тиихэдэ эмшэдэй талаһаа ямаршье хорюул байха ёһогүй. Харгын дүрим эбдэһэнэй түлөө хэһээлтэ абаһан һаа, жолоошод хүн зониие зөөхэ албанда ажаллаха аргагүй байха. Хүдэлхэ хотынгоо түүхэтэ болон зоной олоор ябадаг газарнуудые һайн мэдэнэ гү гэжэ шалгалта баһа бариха юм.
Унаагай талаар тусхай эрилтэнүүд табигдана. Жэшээнь, таксида хүдэлхэ автомашина хажуу таладаа тэмдэгтэй, дээрээ ягаан үнгэтэй фонарьтай, тусхай үнгөөр шэрдэгдэхэ. Автомашина зосоонь тэрэнэй жолоошоной, таксиин албанай мэдээнүүд тодоор бэшээтэй, холбоо бариха утаһанууд заагдажа үгтэнхэй гэжэ шэнэ хуулида хэлэгдэнэ.
Эдэ бүгэдэ мүн бусадшье эрилтэнүүдые хазагайруулһан жолоошод хиналтын албангуудай зүгһөө 30 үдэрөөр ажалһаа болюулагдаха аргатай. Бүхы дутуу дундануудаа усадхаһанай һүүлээр дахинаа мэдүүлгэ барижа, ажалдаа гараха эрхэтэй. Шэнэ хуули тобшохоноор тайлбарилжа үгэһэмнай, иимэ байна даа.
Өөрын дураар
- Үнгэрһэн амаралтын үдэрнүүдтэ айлшалхадаа, такси дуудаха байна гэжэ шиидэбэб. Мэдээжэ таксиин утаһаар холбожо, захил хэхэдэмни, үнэ сэнгынь гэжэ амаргүй дээгүүр, юрын үдэрнүүдтэ орходоо, 3-4 дахин дээгүүр байжа байбал. Балай холошье ошохогүй һэн хойноо трамвайгаараа хүрэжэ ошохо гэжэ бодооб даа, - гэжэ нэгэ танилни хөөрэбэ.
Үнэхөөрөөшье, тэрэ үдэрнүүдтэ таксиин түлөө үнэ сэн яһала эбхэрээд байгаа. Амаралтын үдэрнүүдтэ хүн зон ехээр ябаха гээд, сэнгээ дээшэлүүлнэ аабза даа. Дэлгүүрэй харилсаанай үедэ эрилтэ байбалнь, сэн дээшэлдэг жаматай ха юм. Юрэдөө, гансашье һайндэрнүүдэй, мүн амаралтын үедэ такси дуудахань бэрхэтэй гэжэ дуулдадаг.
Хэдэн автомашина хажуу- гаарнай байна гэжэ карта дээрэ заагдажа байгаашье һаань, тэдэнэр захил абажа дүүргэхэеэ шамдадаггүй. Такси дуудаад, хүлеэжэ ядахадаа, арад зон урид хэлсэгдэһэн сэн дээрэнь 50-100 түхэриг нэмэжэ, дахин дуудахадань, тэдэнь гүйлгэлдэжэ ерэдэг. Зарим ушарта уридшалан захил хэһэн байхадашни, ерэжэ үгэхэгүй юм. Ямаршье хиналтагүй, өөрынгөө дуран зоргоороо ажал хэдэг болоһон сагта энэ һалбарида хэзээ журам шангадхагдаха ааб гэжэ олон тоото гомдолнууд социальна холбоондо үдэр бүри шахуу бэшэгдэдэг.
Үнэгүй
Намарай түрүүшын үдэрһөө хүсэндөө ороод хүдэлжэ эхилхэ хуулиин ёһоор таксиин албан гурим, журамтай болохо гээшэ гү?
- Би таксида 10 гаран жэлэй туршада хүдэлнэб. Тэрэ гэһээр тоһо түлишэ, заһабарилгын эд хэрэгсэлнүүд хэды дахин нэмээ гээшэб даа. Жолоошодой болон захил хэгшэдэй хоорондохи албан мүн лэ сэнгээ дээшэлүүлээ. Анхан нэгэ захилһаа 10 хуби абадаг һаа, мүнөө 20 процент хүрэтэр хуряана. Харин хотын нэгэ захаһаа нүгөө тээшээ ошохо сэн тэрэл зандаа үлөө гэхэдэ, балай алдуу болохогүй. Эгээл энээнһээ боложо, таксистнууд захил абахаяа яаранагүй, дээрэнь нэмэлтэ мүнгэ хүлеэнэ. Урид эндэхи албангууд өөһэдөө захил абадаг һаа, мүнөө баруун хотодо оршоһон эмхинүүд хүдэлнэ гэжэ хүн бүхэндэ мэдээжэ ха юм даа. Эндэхи эмхинүүдэй үгэһэн захил яагаашье һаа дүүргэхэ эрхэтэйш, харин мүнөө өөрөө шэлээд, тааруу захилыень абана гээшэ, - гэжэ олон жэлэй туршада таксида хүдэлжэ байһан Элбэг Бадмаев хэлэнэ.
Сүлөө сагтаа
Гар утаһандаа тусхай программа татажа абаад, тэрэнээ тодхоод, сүлөө сагтаа олон жолоошод хүн зониие зөөдэг болонхой. Жэшээнь, Доодо-Ивалгада гү, али Аэропорт шадар байдаг хүн Улаан-Үдэ ерэхэ болобол, тэрэ программаяа тайлаад, захил хэһэн хүниие бэдэрнэ. Хооһон машинаар гансаараа бэшэ, хажуудаа хүниие абаад, мүнгэ оложо байхада, һайн лэ ааб даа. Энэ талаараа тус албан һайн гээшэ аабза. Нүгөө талаар, гансал таксида хүдэлөөд, мүнгэ олодог зондо муу болоно. Ямарханшье хүн иимэ аргаар захил абаад, хүн зониие шэрэнэ ха юм. Алууршан дээрмэшэдшье байжа болохо, ай, бурхан зайлуул.
Зүблэлтэ үедэ
СССР-эй үедэ таксида хүдэлхэ гээшэ ехэ хүндэтэй, олзотойшье байгаа гэжэ аха үетэн зугаалдаг. Тэндэ ажалда орохо гээшэ тиимэшье бэлэн хэрэг бэшэ байгаа ха.
- Залуу жолоошондо үйлөө үзэһэн машина үгтэхэ. Тэрэнээ заһабарилаад ажаллажа эхилһээр, сагай ошоходо, бэеэ һайн талаһаа харуулаа һаа, удангүй һайн авто-унаада хүртэхэ аргатай байхаш. Хоёр халаан боложо, 14 сагай хубааритайгаар хүдэлдэг байгаабди. Салин хүнэһэнэй талаар мүн лэ һайн байдаг һэн. Жэшээнь, инженер мэргэжэлтэн дунда зэргын 120-180 түхэриг абадаг байгаа, харин бидэ 250- 300 түхэриг хүрэтэр һарын туршада салинтай байгаабди. Дээрэнь үшөө хажуу талын олзо оршо гэжэ байха, - гэжэ урданай таксист Иван ахатан богонихоноор хэлээд, бэшэ юумэ нэмэжэ хөөрэбэгүй.
Такси тухай хуули бүхы ёһо соогоо хүдэлжэ, тус албанай талаар бэрхэшээлнүүд усадхагдажа гуримшуулагдаха бэзэ гэжэ найдая!
