«Зориһон харгымни – заяатай»

 “Хүндэтэ багша”

Буряад хэлэнэй багша, хүмүүжүүлэгшэ, ирагуу найрагша Бадма­цыренова Соёлма Дашинимаевна 1971 ондо Захааминай аймагай Са­нага нютагта түрэһэн юм. Самбуев Дашинима эсэгэнь Буряадай элитэ уран шүлэгшэн Мэлс Самбуевай түрэhэн дүү хүбүүн байhан.

Мүнөө Соёлма Дашинимаевна Улаан-Үдын 63-дахи hургуулида баг­шалхын хажуугаар «Амар мэндэ» гэhэн соёл-hуралсалай түбтэ томо хүнүүдтэ буряад хэлэнэй хэшээлнүү­дые үнгэргэдэг.

- Би нэгэдэхи ангиин hурагшад­та буряад хэлэ заадагби, - гэжэ тэрэ хөөрэнэ. - Манай hургуулиин 12 нэ­гэдэхи ангинуудта 32-35 үхибүүд hу­радаг юм. Мүнөө дээрээ 1-дэхи ангиин hуралсалай номууд болон мето­дическа хэрэгсэлнүүд үшөө үгы, до­лоон хоногой нэгэ час хэшээлнүүдтэ үгтэдэг. Тэрэ ушараар сэсэрлигэй программаар хүдэлнэбди. Иимэ бай­далда нэн түрүүн үхибүүдэй зүрхэ сэдьхэлдэ түрэл хэлэндэнь hонирхол ба энхэрэл түрүүлжэ, хүндэлжэ hур­гахань шухала.

Нааданай оршондо

Соёлма Дашинимаевна хэшээл бүхэниие hонирхолтойгоор ба хүхюутэйгээр үнгэргэхые оролдодог. Олон жэлдэ сэсэрлигтэ хүдэлжэ олоhон баян дүй дүршэлынь эндэ сэгнэшэ­гүй туhатай байна. Yхибүүдэй дура­тай үльгэр онтохонуудые хэрэглэжэ, дуунуудые дуулажа, хүхюутэй наада­най байдалда буряад хэлэндэнь hур­гадаг.

“Би өөрөө хэшээл бүхэндөө дуу, шүлэгүүдые гүйсэдхэдэг ёhото ар­тист болоhомби!” – гээд, багша энеэбхилэн тэмдэглэнэ.

Жэшээнь, үхибүүд «Маша ба бааб­гай» гэhэн элитэ ород мультфильмын нюурнууд боложо наадаха дуратай. «Зай, баабгай, баабгай, зурая, эдие, хатарая г.м.» үйлэнүүд буряадаар со­носхогдоод, hурагшад мэдүүлэлнүү­дые дабтаха, үйлэнүүдые харуулха ёhотой юм. Хэды ехэ энеэлдээн ба хүхилдөөн болодог бэ! Тиимэ байдал­да буряад үгэнүүд бэлээр ба бүхөөр хадуугдадаг.

Yшөө эдир жаахан үхибүүд гүйл­дэхэ, харайлдаха дуратай ха юм. Тиимэhээ булта багшатаяа газаашаа га­ража, наран найжатай мэндэшэлдэг. Хажуугаарнь багша огторгойдо дүү­лиhэн үүлэнүүдые, ургаhан модо­дые, гэрнүүдые тоолохо тухай дааба­ри үгэжэ, буряад тоонуудта hургадаг.

Али гэбэл, булта түмэр робо­дууд болоод, хүл гарнуудаа үргэжэ, hэжэржэ, бэеынгээ шалаа гаргадаг заншалтай.

Дуу хүгжэмэй аялгаар

Yшөө хүндэтэ багшын онсо тэмдэглэhээр, үхибүүдэй буряад дуунууд хэшээлнүүдэй үедэ ехэ туhаламжа үзүүлдэг. Тэдэниие хэрэглэжэ, аша үрэтэйгөөр багашуулые түрэл хэлэн­дэнь hургаха арга бии.

Илангаяа «Мүнгэн хонхонууд» гэhэн дуунай ансамблиин хүтэлбэ­рилэгшэдтэ ба гэшүүдтэ Соёлма Да­шинимаевна баярые хүргэнэ. Доодо таладаа буряад титрнүүдтэй согтой залитай дуунуудай видеоклипүүд буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ ехэ hайн нүлөө үзүүлнэ гэжэ тэмдэглэхэнь шу­хала.

Багша нэн түрүүн hурагшадтаа дуунай үгэнүүдые сээжэлдүүлээд, удхыень hажаалдажа, наада наад­хуулаад, дууень табижа шагнуулдаг. Yхибүүд ехэ гайхалдан хүхилдэдэг даа: суута ансамблиин дууладаг дуу­най үгэнүүдтэй танил байба ха юм! Ямар гоёб, адли дуулалдаха аргатай­даа!

«Ямар түргэн хэшээл үнгэр­шэбэб!» - гэhэн үдэр бүри шахуу ша­бинарайнь хэлэдэг үгэнүүд багшын зүрхэ сэдьхэлдэ эгээл сэнтэй.

«Би эндэ ганса буряадби...»

Тус hургуулида ород, буряад бо­лон бусад ямаршье яhанай үхибүүд адли зэргэ буряад хэлэ шудалдаг.

Хүүгэдтэй хүдэлхэдэ, заабол ямар нэгэн hонин ушар болоод лэ байха. Соёлма Дашинимаевнагай заадаг ангида Захааминай аймагай Сагаан Морин нютагhаа зөөжэ ерэhэн уhан буряад хэлэтэй ород яhанай хүбүүн hурадаг. Тиигээд тэрэ: «Эндэ би ган­са буряадби. Намhаа бэшэ хэншье hайнаар буряадаар дуугардаггүй», - гэжэ хэлэдэг юм.

Нэгэтэ тэрэ хүбүүн ород багшада иимэ асуудал табижа тэбдэхээhэн байгаа: "Та буряад нютагта байдаг аад, юундэ буряад хэлэ мэдэнэгүйб­та?"

“Амар мэндын” һурагшад

Соёлма Дашинимаевнагай заадаг «Амар мэндэ» гэhэн соёл-hу­ралсалай түбэй буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ элдэб наhанай хүнүүд hуралсал гарадаг. Бүхэли наhаараа хододоо сүлөөгүй ажаллаад, зүрхэ сэдьхэл соогоо түрэл хэлэеэ мэдэнэ­гүйб гэжэ шаналан голхоржо ябаhан зоной тоо олон гэhэн мэргэжэлтэдэй ажаглалтанууд бии.

Тэдээн сооhоо эгээл наhатайнь 68-тай бүhэтэй хүн хоёр жэлэй тур­шада ябажа, түрэл хэлэеэ шудалhан байна.

- Би бүхы наhан соогоо түрэл хэ­лэеэ мэдэхэгүй байhандаа, гашуу­далтай ябааб, - гэжэ тэрэ нэгэтэ хэ­лэhэн юм. - Дээдэ түби руу мордо­хо сагшье дүтэлбэ. Теэд яагаад би шуhан соомни урдаhан, зүрхэн соом­ни сохилhон, элинсэгүүдэймни үр­шөөhэн хэлэгүйгөөр энэ дэлхэйhээ залиржа ошохо гээшэбиб?

Багшын хэлэhээр, тэрэ үгэнүү­дынь ехэ уярма хайратайгаар зэдэ­лээ hэн даа.

Наhажаал зондо буряад хэлэ шу­далхада, бэлэн хэрэг бэшэ. Тиимэhээ түрүүшээр эрмэлзэл дүүрэн, hураха хүсэлтэй ерэhэн хүнүүд бэрхэшээлнүүдэй урда сухаряад, hуралсалаа түгэсхэнгүй гаража ябашадаг. Тэрэ ушараар би наhажаал зондо грам­матикын дүримүүдые заажа зобоох­огүй гэжэ оролдодогби. Нэн түрүүн тэдэниие яряанай үгэнүүдтэ hурга­хань шухала.

Yшөө зарим хүнүүд буряад үгэнүү­дые, мэдүүлэлнүүдые ородтой сасуу­лаад, ехээр гайхажа, ойлгожо ядадаг. Тиимэhээ би хододоо дабтадагби:

- Буряад ба ород хэлэнүүд үндэhэ янзаараа, шэнжэ шанараараа тад ондоо хэлэнүүд. Буряад ба ород хэ­лэнүүдые адли тэгшэ мэдэхэ хүнүүд дотор сэдьхэлэй хүгжэлтын талаар баян дэлгэр, үргэн ба гүнзэгы хараса бодолтой байдаг.

Оюун бэлигтэй ирагуу найрагша

Соёлма Бадмацыренова 45 наhа­тайдаа – «жэмэс үгэхэ хаhадаа» - шүлэгүүдые найруулжа эхилhэн юм. Тэрэнэй үшөө hургуулиин шаби яба­хадань, Шойдоков Бадма Шойдоко­вич гэжэ буряад хэлэнэй багша уран зохёолой кружогой гэшүүн боложо, шүлэгүүдые бэшэжэ туршахыень нэ­гэтэ бэшэ дурадхадаг байhан. «Ши Мэлс Самбуевай аша басаганши, шүлэг найруулха оюун бэлигтэй бай­жа болохолши», - гэжэ хэлэдэг hэн ха. Теэд Соёлма басаган зосоогоо: «Юу­гээ хэлэнэ гээшэб даа? Ямар шүлэг?» - гэжэ гайхангяар hанаад орхидог байгаа.

«Саг сагаараа, сахилза хүхөөрөө» гэhэн арадай сэсэн үгын ёhоор хэдэн арбаад жэлэй үнгэрhэн хойно Соёл­ма Дашинимаевна шүлэгүүдые най­руулжа эхилhэн юм.

Тиигээд эгээл түрүүшынгээ шүлэ­гүүдэй мүрнүүдые бэшээд: «Байза, эдээниие би найруулаа гүб, али хаа- наб даа уншаад, хадуужа абаhан байгаа гүб?» - гэжэ этигэн ядажа байhан гээшэ. Саашадаа шүлэгүүд дээрэhээ мүндэлhэн бороогой дуhа­лаар, талын hэбшээнэй шэбэнээ­гээр, «эмнис» гэhэн ододой элшээр hанаа сэдьхэлдэнь шэнгэн түрэжэ, буряад, ород хэлэнүүд дээрэ мүн- дэлhэн юм.

Байгша ондо Соёлма Бадмацыре­новагай «Зориhон харгымни – заяа­тай» гэhэн шүлэгүүдэйнь согсолбори ба «Бандан таабайн захяа» гэжэ шо­шоологуудай уг гарбалай гэр бүлынь түүхын ном хэблэлдэ гараhан байна.

Россиин Уран зохёолшодой ба Журналистнуудай холбоонуудай гэшүүн Николай Шабаевай тэмдэглэhээр, Соёлма Бадмацыреновагай шүлэгүүд гүнзэгы удхатай, баян хэ­лэтэй ба зүрхэтэй шэнэ hанал бодол­нуудаараа анхарал татана. Аялгатан зэдэлhэн шүлэгүүдэйнь мүрнүүд ая­тай зохидоор, хүнгөөр уншагдана.

Алдар суута абгынгаа найруулга­нуудые огто hажаангүй, өөрын онсо маягтайгаар бэшэhэниинь сэнтэй.