Тэрэнь үбэлэй һүүл һарын 21- дэ тэмдэглэгдэдэг. Анха түрүүшынхиеэ 2000 оной февралиин 21-дэ эмхидхэгдэжэ, саашадаа заншалта болгогдоо бэлэй.
Бангладеш гүрэнэй ниислэл Дакке хотодо 1952 оной февралиин 21- дэ тэндэхи оюутад түрэл хэлэнэйнгээ саашанхи хуби заяанда һанаата болон, жагсаал эмхидхээ һэн. Тэрэ хүлгөөтэй үймөөн соо сагдаанарай гарһаа олон оюутад наһа бараһан ушартай. Тиин ЮНЕСКО энэ үдэр түрэл хэлэнэй һайндэр гээд баталһан байна. Тус һайндэрые угтуулан, үсөөн тоото арадуудай түрэл хэлэнэй хүгжэлтэ тухай уншагшадтаа хөөрэжэ үгэхэ хүсэлэнтэй байнабди.
Эхэ хэлэнэйнгээ хүгжэлтэдэ
Һоёд болон эвенк арадууднай холын хойто зүгэй үсөөн тоото арад гэжэ нэрлэгдэһэн. Хэдэн зуугаад жэлэй туршада үргэн ехэ Буряад ороноймнай дэбисхэр дээрэ буряад-монголшууд, эвенкнүүд болон һоёд зон суг хамта ажамидаржа, мүнөө болотор эбтэй эетэйгээр зэргэлжэ ажаһууна. Хэнэйшье мэдэһээр, һүүлэй хэдэн 10-аад жэлэй туршада бага арадуудай хэлэн мартагдажа, зариманиинь шахардуу байдалда ороод байна. Үндэһэн хэлэнүүдые сахин хүгжөөхэ гүрэнэй түсэлнүүд ажалладаг гэжэ бидэ мэдэнэбди. Тэрэ түсэлэй аша туһаар манай улас дотор элдэб хэмжээ ябуулганууд, түрэл хэлэнэйнгээ хүгжэхэ хэрэгтэ туһа асарһан ажалнууд хэгдэдэг. Тэрэ тоодо Буряад орондо ажаһуугаа эвенк болон һоёд арадуудай хэлэ, ёһо заншал хүгжөөхэ ажалнууд. Тус түсэл бэелүүлхэ хэрэгтэ гүрэнһөө тэдхэмжэ үгтэдэг гээшэ. Жэшээнь, үнгэрэгшэ 2021 ондо Хойто зүгэй, Сибириин болон Алас Дурна зүгэй үндэһэн арадуудай хэлэ хүгжөөхэ талаар 1 сая 500 түхэриг мүнгэн гаргашалагдаа.
Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман, Д.Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай дээдэ һургуули, тиихэдэ Баунтын, Хойто[1]Байгалай, Хурамхаанай болон Ахын һуралсалай хүтэлбэриин мэргэжэлтэдэй оролдолгоор ажал ябуулагдана.
- Жэлэй туршада хэһэн ажалнай яһала ехэхэн. Буряадай Толгойлогшо Алексей Цыденовэй үгэһэн даабаряар 1-дэхи ангиһаа 4-дэхи хүрэтэр һурагшадай үзэхэ ном бэлдэгдээ. Эвенк хэлэнэй үдэрнүүдэй үедэ багшанар Буряадай дээдэ һургуулиин дэргэдэ мэргэжэлээ дээшэлүүлээ. Ноябриин 25-26-да «Аятку алагумни» гэһэн IV можо хоорондын урилдаан эвенк хэлэнэй багшанарай болон хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй хүмүүжүүлэгшэдэй дунда үнгэргэгдэһэн байна, - гэжэ Буряадай дээдэ һургуулиин буряад болон эвенк хэлэнүүдэй тэнхимэй доцент, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Елизавета Афанасьева хэлэнэ.
«Аятку алагумни» гэһэн можо хоорондын мүрысөөн Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай, Д.Банзаровай нэрэмжэтэ Буряадай дээдэ һургуулиин багшанарай үүсхэлээр 4-дэхиеэ үнгэргэгдөө. Тус мүрысөөндэ Красноярска, Үбэр Байгалай хизаарнуудай, Саха (Яхад) Уласай, мүн тиихэдэ Буряадаймнай эвенк болон һоёд арадуудай багшанар хабаадажа, эрхимээ элирүүлдэг. Хэншье хадаа мэргэжэлтэ урилдаанда хабаадахадаа, дүршэлөө дээшэлүүлнэ, шэнэ юумэ мэдэхэ болоно ха юм даа. Тиимэһээ иимэ мэргэжэлтэ хэмжээ ябуулганууд боложо байхадаа, угаа һайн гээшэ.
- Үнгэрэгшэ жэлэй туршада бидэ Баргажан голой эвенкнүүдэй нютаг хэлэ шэнжэлһэн байнабди. Нютаг хэлэнэй үгэнүүдэй суглуулбари болон толи бэлэн боложо байна. Урда жэлдэнь «Бэлиг» хэблэлээр 12 ондо ондоо һуралсалай ном хэблэгдэжэ гараа, - гэжэ эрдэмтэ багша Елизавета Фёдоровна хэлээд, дээрэнь үшөө иигэжэ нэмэнэ. – Иимэл аргаар түрэл хэлэеэ сахин хүгжөөхэ ажал хэгдэнэ, түрэл хэлэеэ ургажа ябаһан хүүгэдтээ дамжуулха, зааха багшанар бэлдэгдэнэ.
Һоёд арад хэлэеэ һэргээнэ
Аглаг үндэр Аха нютагай хадын үндэр орьёлнуудай хүбөө түшэн, тайгын ан оро һургажа унаһан һоёд арад хэдэн зуугаад жэлэй туршада үри бэеэ үсхэжэ, энэ болотор хүрэжэ ерээ. Теэд сагай эрхэ байдалаар тэдэ өөрынгөө түрэл хэлэеэ алдаһан юм. Зэргэлжэ ажаһууһан буряад-монгол арад түмэнтэй худхаржа, худа ураг боложо, мүнөө ажаһууна. Теэд хэдыхэн жэлэй саана бидэ һоёд угсаатамди гэжэ бэеэ саарһанда дансалаад, түрэл хэлэеэ хүгжөөхэмнай, һэргээхэмнай гэжэ шиидэһэн байна. Энэ шиидхэбэринь алишье талаһаа дэмжэгдээ. Ахын аймагай Сорог һууринда һоёдой интернат-һургуули амжалтатай ажаллажа, түрэл хэлэеэ, ёһо заншалаа хүгжөөнэ. Нёдондо Сорогой һургуулиин үхибүүдтэ ном үзэхэдөө хэрэглэхэ оньһото хэрэгсэлнүүд худалдагдан абтаа.
- Гүрэнэй туһаламжаар һоёд хэлэнэй кабинет соогоо оньһон түхеэрэлгэ тодхообди. Эхин ангиин һурагшадай шудалха ном бэлдэгдээ, һоёд-ород хэлэнэй толи бэлэн болоод, «Бэлиг» хэблэлээр нара харахаяа байна. Тиихэдэ заншалта болоһон «Һоёд хэлэнэй һайндэр» гэһэн гаршаг доро олон хэмжээ ябуулганууд үнгэргэгдөө, - гэжэ Сорогой һоёдой интернат-һургуулиин захирал Зоя Ниндакова хөөрэнэ.
Түрэл хэлэн
Дэлхэйдэ ажаһуугаа ямаршье арад түмэн эхэ хэлэнэйнгээ түлөө һанаата болодогынь мэдээжэ.
- Сахалин арал дээрэ ажамидардаг загаһаша нивх арадай түлөөлэгшэд соо түрэл хэлэеэ мэдэхэ ганса хүн үлөөд байнаб, - гэжэ нэгэ үбгэжөөлэй хэлэжэ байһыень телевизортэ хараһан байнаб.
Хэлэеэ алдаһан зон арадта тоотой бэшэ. Тиимэһээ ямаршье арад эхэ хэлэеэ эрдэни мэтэ хамгаалжа, эхэ шэнги энхэржэ ябаха хэрэгтэй даа. Буряад орондомнай ажаһуудаг холын хойто зүгэй арадуудай үндэһэн хэлэнэй хүгжэлтэдэ өөрынгөө горитой хубитаяа оруулжа байһан багшанарта, мэргэжэлтэдтэ һайниие хүргэмөөр. Гүрэнэй талаһаа туһаламжа үзүүлэгдэжэ, бэрхэ багшанарай байгаа сагта эвенк болон һоёд арадуудай үндэһэн хэлэн хүгжэхэнь дамжаггүй/
