Уян hайхан хоолойтой дуушан hүүлэй үедэ ото дамжуулагдадаг монгол дуу таталуулна: «Минии аба – адуушан хүн,/ Минии аба – дуушан хүн./ Ороо мориной ганган толгойдо/ Ургынгаа гоби алдажа үзөөгүй,/ Онсын хайратай минии аба/ Олондо нэрэтэй дуушан хүн байhан». Дуунай аялга доро буряад поэт Галина Базаржаповагай бэлиг хайратай эжы абаяа дурсаhан шүлэгэй мүрнүүд ойндом ерэнэ:
Эжым хонишон байhан юм,
Элдин хонгор тала
Энхэрэл илдам дураяа
Эрьелтэгүйгөөр эжыдэм
Үгэжэрхиhэн байгаал ха даа.
Абам адуушан байhан юм,
Айдар наhыень арюудхан,
Арюун дуугаа тала
Абалтагүйгөөр абадам
Үгэжэрхиhэн байгаал даа.
Би хонишоншье бэшэб,
Би адуушаншье бэшэб,
Бэлиг хайратай эжы абам
Бэлэг болгон намдаа
Бариhан юм энэ нангин
Дуун дуран хоёрые.
1983 ондо хэблэгдэhэн «Эхын энхэрэл» гэhэн гаршагтай Галина Базаржаповагай түрүүшын ном соонь ороhон энэ шүлэгэй hүүлшын бадагай мүрнүүд яагаад ерээдүй арадай поэт эжы абын буян хэшэгээр үдэ hодо ургажа, одото заяа залагша хүнгэн бэшэ замаар дабшаhыень, тэрэнэй зан абарииень, зохёохы заршамыень элишэлнэ гээд hанахаар:
Гамгүйгөөр салгидхаангүй,
Галгүйгөөр сахилгаалангүй,
Гэрэлгүйгөөр тараангүй,
Гэршэгүйгөөр бутараангүй,
Гамнан ябахаб энэ нангин
Дуун дуран хоёроо.
Энэл түрүүшын ном сооhоо иимэ мүрнүүдые уншанабди: «Хүсэлни, хүсэеэ олыш – Хүллэхэбди сагай долгиие, Зоригни, замаа оныш - Зорихобди үгын далайда». Залуугай залитайгаар сагай долгиие хүллэжэ, үгын далайда өөрын зам гаргаха хүсэлтэй зориhон поэдэй харгы хүнгэн бэшэ байгаа. Ажабайдалай хизааргүй далай заримдаа юhэн дабхар барас долгёор hүрөөтэйгөөр долгилдог даа, хүнэй наhанда ушардаг эреэн маряан үзэгдэлнуүд соо, гунигтай, баяртайшье үйлэ хэрэгүүд соо сэдьхэлэй тэнсүүри олгодог, зохёохы шуналай тэжээл боложо, хүсэ шадал үршөөдэг түрэл буряад уянгада иимэ үгэнүүдые зорюуланхай: «Уйдаад, гашуудаад, уйлаад байхадам, Уянгамни, абарнаш намаяа…»
Поэт хүн оршолонгые ондоохон нюдөөр адагладаг ха юм даа. Жэшээнь, сэсэн ухаатай Сэбэг төөбиингөө һургаал наһан соогоо һанажа ябаһан хадаа гансаараа ургажа һууһан шэнэһэн модонтой хүнтэй адли харилсана. “Хуби заяандаа гомдоһон”, “түлишэшье болохо золгүй” модые хайрлажа, сэдьхэлэйнгээ ольһоор дулаасуулан, нэнгэн тэбэринэ.
Үдэр бүри гарадаг «Буряад үнэн» сониной сэдхүүлшын амар заяагүй ажалай халуун ольhон, хүдэлөөн соо 17 жэл ходорон үнгэрөө. Удаахан энэ забhарлалай hүүлээр, 2000 оной hүүлшын үдэр хэблэлдэ тушаагдаад, 2001 оной эхиндэ нара хараhан хоёрдохи номынь «Уулзуур» гэhэн ехэ удхатай нэрэтэй hэн.
Автор номой оролто үгын орондо үгтэhэн шүлэг соогоо мянган жэлнүүдэй уулзуур дээрэ зогсожо, зуун жэлнүүдэй хилэ дээрэhээ хүсэл бодолоороо элин халин ниидэжэ, үльгэр домогто Шамбалын, Үржэн Хандын, Нара Хажадай үзэсхэлэн хаанаб, сансарын хүрдэhөө сүлөөрмөөр гү, газарай татасаhаа таhармаар гү гэhэн хүн түрэлтэнэй түүхын хэтэ мүнхын асуудалнууд тухай уянгалан түүрээгээ.
Огторгойн гурбан бүргэд
Орой дээрэм элинэ,
Одо заяанайм гэрэлтэхэдэшье,
Оhолой гэнтэ гэтэхэдэшье,
Эртын hойhо угай
Энхэ мүнхэ hүлдэнүүд
Эрхэбэшэ үзэгдөөд,
Элин халин эрьедэг лэ.
Уянгата үгын шэдитэ хүсөөр поэт буурал сагай хүшэгэ сэлижэ, дайша, нүүдэлшэ элинсэг хулинсагтаа соло дуудана,
«үеhөө үедэ хүн шарай шарайлhаар, үе залган энэл ерэhэмнай болтогой» гэжэ юрөөгөөд, уг изагуурай залгаае ухашалан түүрээhэн байна. «Зуухын дэргэдэхи үльгэр», «Сог-айлшан» гэhэн багахан поэмэнүүд, уран наринаар мүлижэ бүтээhэн гүн удхата уянгата шүлэгүүд уншагшадай зүрхэ сэдьхэл хужарлуулаа hэн.
Гайхалтай домог болон үлэхэл
Энээнэй удаа «Дыхание Хангая», «Зальбарал» гэhэн шүлэгүүдэй, «Одото заяа айладхыт» гэhэн уран зохёолой-публицис удхатай номуудынь нара хаража, арад түмэнэй ухаан бэлигтэ нэмэри болон ерэhэн юм. Арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор Ардан Ангархаев аргагүй ехэ бэлигтэй зохёолшо Галина Базаржаповагай «Зальбарал» гэжэ ном тухай hанамжалхадаа, иимэ үндэр сэгнэлтэ үгэhэн юм: «Галина Базаржапова буряад шүлэглэлдэ шэнэ шэглэл, шэнэ уянга, шэнэ бодол асарна. Энэ ном соо ороhон «Боди сэдьхэлэй мүрнүүд» гэhэн олон тоото шүлэгhөө бүридэhэн хуби энээниие гэршэлнэ. …Бүгэдэ Дэлхэйн Боди сэдьхэл гэгдэhэн үер ехэ эрмэлзэл тээшэ Галина Базаржаповагай зохёол уряалан даллана. …Зүүн зүгэй маягаар Дондок Улзытуев болон Лопсон Тапхаевhаа эхилээд, ородоор бэшэдэг Баир Дугаров болон Намжил Нимбуев хүрэтэр зохёолшодой дунда Галина Базаржапова өөрынгөө hуури эзэлнэ».
Гурбахан мүр соо гүн ехэ удха шэнгээhэн таабари мэтэ уран нарин бүтээлнүүдээ Галина Базаржапова hүүлдэ тусгаар ном болгожо гаргаа бэлэй. Буряад литературын түүхэдэ түрүүшынхиеэ үзэгдэhэн дэмбэрэлтэ ушар гээд тэмдэглэе.
Боди сада түрэбэ –
Сагаан эшэгы гэр соо
Сагаан сэсэг ургаба.
* * *
Даруухан эжынгээ
Үльмыень тааладаг шэнгеэр
Дара эхын үльмые таалаhайб.
* * *
Доржи-Ханда нэрыем
Даржаганаса дабтаа гүш,
Далда нюусгай шубуухай?
Галина Базаржапова түрэл Буряадтаа, олон хэлэтэ Россида мэдээжэ уян шүлэгшын нэрэ солодо хүртэхэhөө гадна, мүн Агуу Монгол улас түрын 800 жэлэй ойдо зорюулагдаhан хамаг дэлхэйн монголшуудай ирагуу найрагшадай мүрысөөндэ (2006) амжалта туйлажа, Монголой Уран зохёолшодой эблэлэй шагналда хүртэhэн габьяатай.
Гайхалтай бэлигынь үшөө нэгэ талаараа хүгжэн hалбараа hэн: Галина Базаржапова прозоор найруулагдаhан амаргүй hонин зохёолнуудаараа уншагшадые баясуулаа бшуу. Хэдэн номынь нэрлэе: «Буусын hургаал» (2018), «Миралзаа мүшэд» (2019), «Зерда» (2021). Түрүүшын ном хадаа гүн удхаараа, ульгам баян хэлээрээ олон үеын уг удамай түүхэтэ дурасхаал, буурашагүй буян хэшэг шэнгээhэн буряад-монгол буусада магтаал түүрээhэн онсо hонин бүтээл болоо.
Эндэ ниитэлэгдэhэн үгүүлэл, найруулга бүхэн түрэл арадаймнай түүхын али нэгэн үйлэ хэрэгтэй холбоотой. Жэшээлхэдэ, 1920-1930 онуудай хубисхалта хэрэгүүдэй хойшолон, хамалган хашалганай hүрөөтэй үедэ болоhон үнэн ушарнууд тухай үгүүлэлнүүдые зүрхөө хүдэлгэнгүй уншахын аргагүй. «Манай Баяа бэрхэ даа», «Хүүхэниием асарагты» гэhэн домоглолнууд соо сүлэлгэдэ ябаhан зонhоо үхибүү үргэжэ абаhан тухай хэлэгдэнэ. Уншаад, буряад улад ямар энэрхы hайхан сэдьхэлтэйб гэжэ уярхаар.
Манай угта баhал иимэрхүү ушар болоhон. Мормоони Бальжан нагаса таабаймни дүү Мормоони Шойдон Намсарай Халбазыков нүхэртэеэ сүлэлгэндэ туугдахадаа, нарай нялха хүбүүгээ хүршэ айлдаа үгөөд ошоhон юм. Тэрэ үргэмэл хүбүүниинь, Александр Мадыевич Шубин, инженер-металлург мэргэжэлтэй болоод, заводто хүдэлөө. Эсэгымни талаhаа дүтын түрэлэй болохо Елизавета Жалсараевнатай айл болоод, Түнхэнэй Аршаанда түбхинэжэ, аза жаргалтай hууhан юм. Бидэнэртэйгээ харилсадаг, оло дахин халуун сайень уужа гараhан байхабди.
«Бүмбэгэрхэн үүлэнэй шэди» гэhэн үгүүлэл уншаад, Жангар, Бүмбы гэжэ үйлэдэгшэ нюурнуудта автор хальмаг үльгэрэй геройнуудай нэрэ юрэ үгөө бэшэ гэжэ ойлгогдоно. Үльгэр домогто энэ найруулга гүн удхаараа Чингиз Айтматовай бэшэhэн Чингис хаанай үүлэн тухай домог-зохёолдо дүтэрхы, уян ульгам хэлээрээ Булат Жанчиповай «Үүлэн шүхэр», мүн авторай өөрын «Үүлэн-дүүжэн» шүлэг hануулха юм. Иимэ ялас гэмэ тодо дүрэ зураглаhан, гайхал түрүүлмэ хуби заяанай түүхэ хөөрэhэн богонихон үгүүлэлнүүдынь ород алдарта уран зохёолшо Юрий Бондаревой «Мгновения» гэhэн гайхамшаг бүтээлые намда яаха аргагүй hануулаа hэн.
«Зерда» гэhэн ном соо ороhон найруулганууд, уран зохёолой-публицис зохёолнууд үргэн хэмжээнэй эпическэ удхатай бүтээлнүүд болон тодороо, авторай шэнэ зохёохы амжалта гээшэ.
Номой нэрэ боложо үгэhэн үгүүлэл бодото үндэhэтэйшье hаа, авторай нэмэжэ зохёоhон уран хуби хэсэгүүд, тодорхойлолнуудай ашаар уран зохёолой алтан жасада оромоор бүтээл болоо бшуу. Австралиhаа гарбалтай, англи хэлэтэ солото уран зохёолшо Джеймс Олдриджын «Гайхамшаг Монгол» гэжэ монгол морин тухай роман уншажа эхилээд, дууhатараа нэгэшье hалангүй уншаhанаа hананаб. Тэрээндэл адли мэдэрэлдэ абтан, нулимсаяа аршан, Зээрдэ тухай уншажа гарааб. Алишье үеын зоной сэдьхэл дайраха зохёол болоо.
Аша үүргыень үндэр дээрэ сэгнэхээр
2012 ондо Галина Базаржапова-Дашеева «Байгал» сэтгүүлэй редактораар томилогдобо. Буряад сонин хэблэхэ амар заяагүй ажалhаа сүлөөрхэдөө, уран зохёолдо сагаа сүм зорюулха аргатай болоhониинь мэдэрхээр бэлэй.
Буряад хэлэеэ хүсэд мэдэхэгүй, түрэл арадайнгаа баялиг болохо удха зохёол уншахагүй залуу һүрэгые яагаад буряад сэдьхэлтэй болгохоб гэhэн асуудал үндэhэн сэхээтэдэй, урагшаа hанаатанай сэдьхэл эзэлдэг. “Байгал” сэтгүүл энэ талаар ехэ ажал ябуулна. Сэтгүүлэй редактор, Буряадай арадай поэт Галина Базаржапова-Дашеева аймагуудай захиргаануудай дэмжэлгээр уран зохёолой нэгэдэлнүүдтэй нягта холбоо тогтоогоод, хамтын проект бэелүүлhэн юм. 2012-2013 онуудай туршада сэтгүүлэй дугаарнууд тус нэгэдэлнүүдтэ зорюулагдаһан байна. Энэ үйлэ хэрэг тухай Галина Хандуевна иигэжэ бэшэһэн юм: “… һүүлэй үедэ, сэхэ руунь хэлэбэл, эдэ нэгэдэлнүүдэймнай зариманиинь эршэ эдэбхеэ алдаад, залуу бэлигтэнэй тодорхонь үсөөрэнтөөд байна.
1970-1980-яад онуудта олониинь лэ хонгёо хоолойгоо зэдэлүүлэн, хонхоёо холо ойгуур жэнгинүүлһээр бэлэй. Энэ тоодо Түнхэнэй Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ, Захааминай “Уран Дүшэ”, Хэжэнгын “Зүрхэнэй дуунууд”, Яруунын “Булаг”, Хурамхаанай “Боолон-Түмэр”, Мухар-Шэбэрэй Исай Калашниковай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлнүүдые дурдамаар.
Энэ үүсхэлнай ямар булюу һайн талануудтай гээшэб? Нютагуудта литературна ажабайдал һэргэхэ; элитэ солото нэрэнүүдэй, мүшэтэмэ ялалзама бэлигтэнэй хажуугаар Эхэ орондоо, тоонто газартаа эльгэн хайрата дураяа мэдүүлһэн бэшээшэдэй мүрнүүдые олоной сэдьхэлдэ үлөөхэ; шэнэ нэрэнүүдые элирүүлхэ; сагай сагаан урасхал соо мартагдан һагад байһан зохёолшодой нэрэнүүдые шэнээр тобойлгон харуулха, эдэ бэлигтэнэй түрэл гаралтай, ойрохи хамаатантай хамһажа, хэблэгдэнгүй үлэһэн зохёолнуудыень согсолбори болгон гаргахада туһалха; уг удхаяа, түүхэеэ хүндэлхэ, арадай аман зохёол суглуулгые, хизаар ороноо шэнжэлгые дэмжэхэ” (Г.Базаржапова-Дашеева. Буряад уран зохёол - “Байгал” сэтгүүлэй нюурнуудта. – Буряад шүлэгэй далай. 2013 он).
Г.Х.Базаржаповагай энэ үүсхэлэй аша үүргые үндэр дээрэ сэгнэхээр. Гадна «Буряад рассказ», «Далан долоон домог» гэhэн конкурснуудые «Байгал» сэтгүүлэй ажалшад ехэ амжалтатай, зон олоной хабаадалгатай үнгэргөө. Нютагуудай домогуудай баян гэгшын уута задалжа, ульгам буряад хэлэтэй буряад угсаатанай нэрэнүүдые олониитэдэ мэдүүлhэниинь хэды аша буян гээшэб?! Сэтгүүлэй дугаар бүхэндэ олон янзын, олон хэлбэриин, үнгын олон бодолой гүйдэл, гүн ухаанай орьёл, дээжэ зохёолнууд, оршуулганууд, шэнжэлгэнүүд хэблэгдэнэ. Хурса гуурһатанай, хурдан ухаатанай бүтээлнүүдтэй бүри олон зониие танилсуулжа, буряад хэлэнэй уйтарһан дүхэриг үргэдхэжэ, үндэһэн хэлэнэй жаса арьбажуулха хүсэлтэй шармайн оролдодог «Байгал» сэтгүүлэйхидэй ажалые үндэрөөр сэгнэжэ, дэмжэн магтамаар. Илангаяа мүнөө үедэ, сэтгүүлэй байгуулагдаhаар 75 жэлэй ойн баярай үмэнэ.
Бэлигтэй залуу үетэнөө элирүүлхэ, дэмжэхэ, хүсэл шуналыень хүгжөөхэ шухала удхатай хэрэгтэ Галина Базаржапова бүхы наhаяа зорюулhан. Түгшүүрилтэй мүнөө үеын үйлэ хэрэгүүдэй, али нэгэ юумэнэй удха шанар шэнжэлэн бодомжолхые, саг үетэеэ холбоо барисааень элирхэйлэн ойлгохые уряалха, залуушуулда үнэтэ үреэлээ буулгаха, ашатай зүбшэл үгэжэ, абьяас хүсэлыень бадаргаха шадалтай аха үеын зохёолшоной аргагүй ехэ үүргэ Буряадай арадай поэт Галина Базаржапова бэелүүлжэ ябана.
Олониитын ажалай гүн соо хододоо ябаhан. 2006-2008 онуудта Буряадай Уран зохёолшодой холбооной түрүүлэгшын тушаалда хүдэлөө. БАМ-ай асари ехэ барилга тухай бэшэhэнэй дүнгөөр медальда хүртэhэн (1987), Буряад Уласай сэдхүүлшэдэй Ярослав Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат.
Уран зохёолшодой холбоо барисаа бэхижүүлхэ ажалда бүхы наhаараа хам оролсодог, үргэн ехэ СССР, удаань Орос Уласай хотонуудаар, можо хизаарнуудаар, хүршэ Монгол орондо, Хитадташье нэгэтэ бэшэ албанай хэрэгээр ябаhан байха юм. Можо хоорондын сэдхүүлшэдэй «Сибирь - найдалай дэбисхэр» гэhэн мүрысөөнэй лауреат (2005), «Буряад үнэн» сониной эрхилэгшэ байхадаа, 2008 ондо Москвада Ород Уласай Хэблэлэй Алтан жасын дипломант болоhон. 2018 ондо Бүгэдэ Буряадай «Алтаргана» нааданда эрхимлэhэн габьяатай.
Шүлэгүүдынь хамтын олон согсолборинуудта оронхой. Ород Уласай олон үндэhэтэ уран зохёолой антологидо хоёр удаа оруулагдаа, мүн үндэhэн публицистикын шэлэгдэмэл суглуулбарида хэблэгдэхээр хүлеэгдэнэ.
Зохёохы, олониитын-эмхидхэлэй, оршуулгын аргагүй ехэ ажал тухайнь тусгаар хэдэн статья бэшэхээр. Галина Базаржаповагай нэгэ үгүүлэл соо «Хүн гээшэ сэдьхэлэй дулаа бэдэржэ ябадаг аяншан» гэжэ уншаад, ехэ hайшаагаа бэлэйб. Эдэ үгэнүүдые хүндэтэ Галина Хандуевнада зорюулжа, уян сэдьхэлэйнгээ дулаан ульhа нөөсэлөөд, улад зондоо, дуратай хэрэгтээ олон жэлдэ дамжуулжа, гайхал домог болон үлэхэ бүтээлнүүдээрээ үргэн уншагшадаа жэгнэн баярлуулжа ябахыень хүсэнэбди.
