Энэ ном соо урданайшье, мүн манай үе сагайшье үреэлнүүд суглуулагдажа, үргэн олон уншагшадта дурадхагдаба.
Урид хэлэгдэхэ үгэ
Буряад арад зон бэе бэедээ зол жаргал, элүүр энхые, ажал хүдэлмэридэ амжалта хүсэжэ, оюун сэдьхэлдэ нүлөөүзүүлэн, заабари захяа шүлэглэн хэлэжэ зоригжуулха, урмашуулха, баярлуулха, hайн hайхан заншалаа үреэл гэдэг. Манай арадай дундаршагүй баялиг – аман зохѐолнууд гурбан янзаар: шүлэгөөр, прозоор, зүжэгөөр хэлэгдэhэн байдаг. Шүлэглэмэл аман зохѐолнууд гэхэдэ, оньhон үгэ, таабари, дуун, үреэл, хараал, жороо үгэ, үльгэр – эдэ болоно. Прозаическа аман зохѐолнууд: ябаган зугаа (устные рассказы), түүхэлhэн хөөрөөн (предания), шог зугаа (анекдоты), домог (легенды), онтохон (сказки) – эдэ болоно. Зүжэглэмэл аман зохѐолнууд соо шүлэглэн хэлэhэн үгэнүүдшье, дуун болон хатарнуудшье – булта байдаг.
Жэшээлхэдэ, агнуурида гарахынгаа урда тээ этигэл найдалтай, олзо ехэтэй ябахын, мүн залуу ангуушадые hургахын тула хэгдэдэг элдэб ѐhололой нааданууд, хурим түрын ѐhо гурим гэхэ мэтэ мүнөөнэй пьесэ, комеди, трагеди, драмануудай эхи үндэhэниинь боложо үгэhэн байна. Энэ хэлэгдэhэнэй ѐhоор, үреэлнүүд болбол шүлэглэмэл аман зохѐолой бэеэ дааhан нэгэ hалаань болоно гээшэ.
Үреэлнүүд манай арадай ажабайдалтай, түүхэтэй нягта холбоотой. Жэшээлхэдэ, зарим нэгэ үреэлнүүд буряадуудай адуу малдаа ургаса ногоогоор баян газарнуудые бэдэрэн, эртэ урда сагуудта нүүжэ ябадагые, хариин дайсадай урдаhаа тэмсэhые харуулhан байдаг.
Зарим үреэлнүүдые хэзээ бии болоhон бэ гэжэ тодорхойлхонь бэрхэтэй. Яахадааб гэбэл, тэдэнэр үни холо сагта мүндэлhэн байдаг. Хэрбээ урдань барилдаашадта, хурдашуулда, ангуушадта үреэдэг байбал, hүүлшэг тээ шэнэ гэр толлоходо, бэриин буухада, хүбүүнэйнгээ айл болоходо заатагүй үреэдэг болоhон түүхэтэй.
Буряад арадай аман зохѐолой жанрнуудаар хэдэн зуун жэлэй саада тээ эрдэмтэд hонирходог байhан. Жэшээлхэдэ, аяар 18-дахи зуун жэлэй хоѐрдохи хахадhаа эхилжэ, эрдэмтэ аяншалагшад И. Г. Георги, П. С. Паллас, Г. Ф. Миллер, И. Е. Фишер гэгшэд буряад арадай түүхын болон аман зохѐолой баялигуудhаа эды тэдые тэмдэглэhэн түүхэтэй. Мүн тэрэл 18-дахи зуун жэлдэ Эрхүүгэй губерниин Илимскэ острогто сүлэлгын газарта ажаhууhан революционер-демократ, ородой уран зохѐолшо А. Н. Радищев буряадуудай аман зохѐол бэшэhэн байдаг.
19-дэхи зуунай түрүүшын хахадта буряадуудай аман зохѐолой зүйлнүүдые эрдэмтэд Г. И. Спасский, Н. С. Щукин, дипломат Е. Ф. Тимковский гэгшэд бэшэжэ абаhан байна. Тэдэнhээ гадна нютагай эрдэмтэд Н. С. Болдонов, Я. А. Чистохин, И. Гурьев, М. А. Кроль болон бусад нүхэд буряад арадай үреэлнүүдээр hонирходог, суглуулдаг байhан юм. Декабрист Н. А. Бестужев сэлэнгын буряадуудай дунда 1854–1855 онуудта сүлэлгэдэ ажаhуухадаа, тэдэнэй аман үгын баялигуудые бэшэжэ абаhан баримта бии.
19-дэхи зуунай hүүл, 20-дохи зуун жэлэй эхиндэ үреэлнүүд болбол аман үгын зохѐолой бага жанрай бэеэ дааhан нэгэ hалаань гэжэ тоологдодог болоод, олоор хэблэгдэжэ эхилhэн байна.
Жэшээлхэдэ, 1896–1898 онуудта буряадай мэдээжэ эрдэмтэ-этнограф М. Н. Хангалов эрхүүгэй буряадуудай хурим түрын үреэлнүүдые, 1901 ондо этнограф И. А. Этагоров алайр буряадуудай мүн лэ хурим түрын үреэлнүүдые хэблүүлээ. 1907 ондо монгол хэлэнүүдые шэнжэлэгшэ ородой элитэ ехэ эрдэмтэ А. Д. Руднев хорѐод буряад үреэлнүүдые «Ородой археологическа бүлгэмэй Зүүн зүгэй таhагай тэмдэглэлнүүд» соо (17-дохи том) хэблүүлhэн юм.
А. Рудневай энэ суглуулбари соо, жэшээлхэдэ, ольхоной буряадуудай хэлсэдэг иимэ үреэл бии:
Шулуу баллаха балтатай байгаарай, шоно үлдэхэ хүлэгтэй байгаарай.
Эрдэмтэд Ц. Ж. Жамцарано, Б. Б. Барадин, Ч. Л. Базарон гэгшэд үреэлнүүдые мүн лэ суглуулhан байна. Совет засагай үедэ ахамад фольклористнууд, эрдэмтэд болон багшанар С. П. Балдаев, П. М. Тушемилов, Б. Ш. Дамбинов, М. П. Хамаганов, Б.-Б. Н. Намсарайн, Л. Ж. Чимитов, А. Ж. Доноев, Д. Ш. Доржогутабай болон бусад олон нүхэд түрэл арадайнгаа үреэлнүүдые олон жэлэй туршада суглуулжа, шэнжэлжэ, хэблүүлжэ эхилhэн байна. X. Н. Намсараев, Б. Б. Базарон, Ч. Ц. Цыдендамбаев, Ш. Н. Нимбуев, А. И. Шадаев, Ц. Н. Номтоев, Ц. Г. Галсанов, Ч.-Р. Н. Намжилов, Г. Л. Ленхобоев, Ш. Д. Байминов, А. Б. Мангатханов, М. Ж. Самбуев, В. Б. Намсараев болон бэшэ уран зохѐолшодой, поэдүүдэй, журналистнуудай зохѐолнууд соо арадай аман зохѐолой маягтайгаар зохѐогдоhон үреэл-шүлэгүүд олон.
Yреэлнүүдые шэнжэлhэн М. П. Хамагановай «Буряад уран мэргэн үгэнүүдые шэнжэлhэн очеркнууд» (Улаан-Үдэ, 1959 он), С. С. Бардахановагай «Буряад фольклорой бага жанрнууд» (Улаан-Үдэ, 1982 он) гэhэн номууд болон бусад эрдэмтэдэй шэнжэлхы статьянууд хэблэгдэнхэй.
Зарим нэгэ үреэлнүүд хоѐр мүрhөө эхилэн хэдэн арбаад шүлэглэмэл мүрнүүдhээ бүридэhэн байдаг. Yреэлнүүдэй уран hайхан аргануудые нэрлэбэл, гол шэнжэнь толгой холболго (аллитераци) баримталhан байдаг. Yреэл дотор юумэнэй шанар тэмдэгые ондоо юумэнэй шанар тэмдэгээр харуулhан үгэ (эпитет) олоор хэрэглэдэг. Мүр бүхэнэй үгэнүүд болон үенүүдэй адли тоо, hүүлшын үгэнүүдэй адли абяанууд ба залгалтанууд (рифмэ), мэдүүлэл бүхэнэй гэшүүдэй адли адлихан бүлэгүүд боложо, нэгэ адли саг соо хэрэглэхэ мүрнүүдэй зэргэлэн hyбapиxa арга (параллелизм) болон дабталга мүн лэ хэрэглэгдэдэг. Yреэжэ байгаа юумэнэй удха зорилгые улам тодоруулхын тулада тэрээниие адли түhөөтэй юумэнтэй жэшэжэ, зэргэсүүлжэ үзэдэг. Жэшээнь, Yглөөнэй наран шэнги толоржо, үнгын сэсэг шэнги дэлгэржэ,гэхэдээ хүнэй сэбэр сэлмэг, хурса тодорхой ябахые нарантай зэргэсүүлжэ, харин үдэхэ үнэржэхыень үнгын сэсэгтэй адлидхаhан байна. Мүн үреэлнүүд дотор ехэдхэн хэлэлгэ (гиперболэ) бии. Эдэ болон бэшэшье уран hайханай арганууд хадаа үреэлые нилээд хонгѐо найруулгатай болгодог.
«Yреэл», «юрөөл» гэжэ хоѐр ондоо удхатай, хэлэлгэ абяагаараа адлирхуу үгэнүүд юм. Монголнууд «ерөөл», хальмагууд «йөрөөл», эрхүүгэй буряадууд нютагайнгаа хэлэндэ «үрөөр» гээд хэлсэдэг. Буряад совет литературна хэлэнэй үндэhэн болоhон хори буряадуудай хэлэндэ хүнүүдтэ hайн hайханиие хүсэжэ хэлэhые «үреэл», харин «юрөөл» гэжэ үгөөр дасан хиид ошожо уншуулдаг шажан
мүргэлэй ѐhые хэлэдэг. Гэбэшье олонхи ушарта эдэниие иигэжэ илгангүй, номууд болон хэблэлдэ «юрөөл», «юрөөхэ» гээд бэшэдэг. Тиимэ заншал тогтонижоhон гээшэ. Гэбэшье энэ номдо «үреэл», «үреэхэ» гэhэн вариантнь хэрэглэгдэбэ.
Арад зоной дунда үреэлнүүд улам хүгжэн баяжаhаар, али олон баярта ушарнуудта ханхинадаг болонхой. Yреэлнүүд хадаа манай арадай түүхын таhаршагүй шухала хубинь байhан зандаа. Урда эртэ caгhaa нааша, үehөөүедэ ама дамжан, hайн hайхан хүсэл бодолтойгоор хэлэгдэhэн үреэлнүүд, хүмүүжүүлхы ехэ удха шанартай hэн тула,арадай хүгжэлтын алишье талада нүлөөлhэн байха ѐhотой. Мүн тиихэдэ үреэлнүүд хадаа жэнхэни буряад хэлэнэймнай улам хүгжэлтэдэ аша туhатай, hайн ѐhо заншалаймнай дэлгэрэлгэдэ үүргэтэй байhаниинь дамжаггүй.
Совет үеын үреэлнүүд бултадаа коммунис байдал байгуулха үзэл сурталаар нэбтэрэнхэй. Эдэ үреэлнүүд арад зомнай улам болбосон, бүри баян байhай, хүн бүхэн габшагай баатарлиг хүдэлжэ, хүдөө ажахыгаа хүгжөөн hалбаруулаг, хүнүүдэй байдал саашадаа улам баян, hайхан болог, эрдэм техникэмнай бүри ехээр hалбаран мандаг лэ гэжэ олон түмэнэй хүсэhэн хүсэл, hанаhан hаналhаа мүндэлэн гараад, хүгжэн hалбаржа байдаг.
Yреэлнүүд удхаараа баян, тиимэhээ хэдэн ехэ бүлэгүүдhээ бүридэнэ:
1. Эхэ орон, эб найрамдал, арадуудай бата хани барисаан.
2. Гэр бүлэ, гал гуламта, түрэл нютаг, түрэhэн дайда.
3. Ажал хүдэлмэри тухай.
4. Хрим түрын үреэлнүүд.
5. Совет үеын үреэлнүүд гэхэ мэтэ болоно.
Энэ номдо үреэлнүүдэй суглуулбариhаа, үреэлшэдэй хэлэhэн үреэлнүүдhээ гадна, уран зохѐолшодой, поэдүүдэй, журналистнуудай номууд болон эрдэмтэдэй хэблүүлhэн олон тоото сборнигуудhаа, мүн «Буряад үнэн» газетэhээ үреэлнүүд болон үреэлшүлэгүүд суглуулагдажа оруулагдаба.
Буряадай эрдэмэй түбэй Ниитын эрдэмэй институдай гар бэшэгэй таhагта буряад арадай аман зохѐолой баян суглуулбари, тэрэнэй тоодо үреэлнүүд бии. Энэ суглуулбариhаа зарим тэды үреэлнүүд мүн лэ оруулагдаа. Yреэл суглуулагшад, үреэл хэлэhэн хүнүүд тухай мэдээсэлнүүд номой hүүлдэ үгтэнхэй. Буряад зоной ажаhуудаг нютаг нютагуудта хэлэнэйнгээ талаар ондо
ондоогоор хэлэгдэдэг үреэлнүүд эндэ буряад литературна хэлэндэ оруулагдажа хэблэгдэбэ. Буряад зоной ажаhуудаг нютаг бүхэндэ сэсэн мэргэн удхатай, уран холбоо үгэнүүдтэй шэхэнэй шэмэг, сэдьхэлэй домог болон хадуугдахаар үреэлнүүдые мэдэдэг, зохѐодог, суглуулдаг хүнүүд олон. Б. Б. Гомбоев, Ц. Ц. Доржиев (Захаамин), Д.-Н. Д. Доржиев, (Улаан-Үдэ), Ц.-Д. Н. Жамсаранов (Ага), Ц-Х. Ж. Жамьянова (Ярууна), Б. М. Марзаев (Аха), М. М. Орбодоева (Ольхон), X. Г. Раднаева (Баргажан), С. Д. Сотникова (Түнхэн), Ч. М. Чимитцыренов (Хурамхаан) болон бусад нүхэдтэ суглуулан согсологшо баяр хүргэнэ.
Тус ном эндэ уншаха аргатайт.
