Дамба Даржаа Заяев - Ородой түрүүшын Бандида Хамба
Би «Буряадай нангин тахигдаха газарнууд эдир репортёрнуудай нюдөөр» гэһэн түсэлдэ оролсоод, 10 хоногой һуралсал гараһан, хэдэн һонин элидхэлнүүдые шагнааб. Хяагтаһаа гараһан эрхим бэрхэ хүнүүд, Агууехэ сайн зам, Буддын шажанай хүгжэлтын эхин шата болон бусад һонин хөөрөөнүүд манай анхаралда дурадхагдаа. Ойлгоһон, мэдэһэнээ өөрынгөө үетэндэ түрэл хэлэн дээрээ дамжуулха элдэб арганууд тухай мэдэжэ абаабди. Мүнөө би тандаа Хяагта нютагай солотон, Буряадай түрүүшын Хамба, арад зондоо буддын номнолой гол удха ойлгуулжа нэбтэрүүлһэн Дамба-Даржаа Заяев тухай хөөрэхэмни.
Дамба-Даржаа Заяев урда түрэлдөө 5 дахин Энэдхэгтэ, 5 дахин Түгэдтэ түрэһэн, 11-дэхи түрэлдөө Орос гүрэндэ, 12-дохи түрэлдөө Буряадта 12-дохи Хамба лама Даша-Доржо Этигэлов болон түрэһэн гэдэг.
Ерээдүйн Хамба 1702 ондо абгад угай ноён Сахалуугай Заяатын гэр бүлэдэ 5-дахи үринь боложо түрэһэн. Энэ угайхид 1696 ондо Монголһоо Байгал шадарай газар руу нүүжэ ерэһэн байгаа. Сүхэ голой эрьедэ Хяагтын аймагай Отсон Хаан гэжэ нютаг Заяа Хамбын нютаг болоно. Энэ түрэһэн газарынь Бодисадва Очирваанитай холбодог, тиимэһээ Отсон Хаан залин, сахилгаа, хур бороо татадаг газар гэлсэдэг.
Дамба-Даржаа Заяев 11 наһатай байхадаа 13 наһатай Батор, Бухлай гэжэ хоёр нүхэдтэеэ хони адуулжа ябаа. Шажанай ном һургаалда орохо хүсэлтэй ябаһан 3 нүхэд 1713 ондо Богдын Хүреэн зорижо гарабад.
Тэдэ хүбүүдые Монголой нэгэ наһатай лама угтан абаад, Буддын номнол, үзэг бэшэг заажа эхилээ. Тэрэ үеэр ехэ түргөөр халдабарита үбшэн тахал таража байгаа. Тиимэһээ үндэр түрэлтэ Богдо Гэгээнэй зарлигаар хариһаа ерэһэн гурбан хүбүүдые дасангһаа ябуулба. Тэдэнэй ябахатай сасуу баруун хойто зүгһөө гэнтэ шанга һалхин буужа, сахилгаан сахилжа, залин буухадаа, шулуун баримал бута сохибо. «Энэ юун болобо гээшэб?» – гэһэн асуудалда Богдо Гэгээн: «Энэ Буряадһаа ерэһэн нэгэ хувараг Чойжил сахюусанай хубилгаан мүн, тиимэһээ сахилгаан жадаар хэһээбэ», – гэжэ харюусаа.
Эдэ гурбан нүхэдэй нэгэн – Бахлайнь Монголдо Буддын шажан шудалхаа үлэбэ, Дамба-Даржаа Баатар хоёрынь Бээжэн хото ошохоёо гараба, тэндээ Баатар нүхэрынь түбхинэбэ, харин Дамба-Даржаа Заяев Түгэд руу гансаараа зорибо. Түгэдэй Лхасын Балдан-Брэйбун дасанай Гомон таһагта 7 жэл соо Дамба-Даржаа Заяатын һурахадаа, Далай ламатай харилсаатай байһан гэхэ.
Буддын һургаал 20-30 жэл соо шудалхадаа, бүхы ёһо гуримаарнь шалгалта барижа, Панчен Богдоһоо гэсэлэй, гэлэнэй санаар абаһан, Бандида Хамба ламын шобхо оройтой шара малгайда хүртэһэн байна. Дамба-Даржаа Заяатын нютагаа бусахада, Далай Лама алтан бадма линхово сэсэг бэлэг бариһан юм. Энэ сэсэгэй байһан газарта ламанарынь эрдэмээрээ шалгарха гэһэн удхатай гэдэг.
Баатар нүхэрынь Монголдоо үлөөд, зурхайн эрдэмдэ һуража, зурхайша лама болоо. Бахлайнь тантрит номуудые шэнжэлжэ, эрдэмээ үргэдхэн, рабжамба ламын зиндаада хүртэһэн юм. Түгэдһөө бусаха замдаа Заяев эдэ нүхэдөө суглуулаад, гурбуулаа түрэл нютагаа зорибод.
1731 ондо эдэ гурбан ламанар нютаг зонойнгоо дунда Буддын һургаал ябуулжа, Эргэ Бүргын хаяада, түргэн урасхалта Сүхэ голой эрьедэ, Отсон Хаанай хормойдо эшэгы сагаан дуган бодхоогоод, холо ойрын лама хубарагуудые суглуулжа, түбэд ёһоной хуралнуудые хуража эхилээ һэн.
1731-32 онуудта Заяа лама Буряадай түрүүшын дасанай һуури Эргэ-Бүргэ гэжэ газарта Балдан Брэйбүүн дасан тогтоогдохо тухай хэлээ. Лама хуварагуудай 150 хүн болоходо, тоонь бүридхэгдэжэ баталагдаба. Хуулита албанһаа, баалалтын ажалһаа, элдэб түлбэри ялануудһаа ламанарые сүлөөлхэ тухай хэлсээ хэһэн юм. Сэлэнгын сэрэгэй даргын хэрэг эрхилдэг албаар дасан бариха тухай гуйлта Үндэр түрэлтэ 2-дугаар Екатерина хатанда эльгээгдэжэ, 1733-35 онуудта Хилгантын дасанай барилга хэгдээ. Һүзэгшэдэй, арад олоной гуйлтаар Дамба-Даржаа Заяатын энэ дасангай шэрээтэ болгон һунгагдаба.
Энэ бүхы ажалайтнай түлөө юугээр Таниие шагнахаар бэ гэжэ Үндэр түрэлтэ Екатеринын һурахада: «Бандида Хамба лама гэһэн нэрэ зэргээр» – гэжэ харюусаа. Тиигэжэ 1764 ондо 2-дугаар Екатерина хатанай Зарлигаар Орос гүрэндэхи Буддын шажантанай дээдэ толгойлогшо – Бандида Хамба лама гэһэн нэрэ олгогдожо, Буряадай эгээ түрүүшын Бандида Хамба ламаар Дамба-Даржаа Заяев тодороо.
1766 ондо Хилгантын дасан арамнайлагдажа, «Балдан-Брэйбүн» гээд нэрлэгдээ. 1767 ондо Заяа Хамба Сэлэнгын буряадуудай эмхидхэлэй хорооной бүридэлдэ һунгагдаа. Удаань 2 жэл соо Петербургда ажаһуухадаа, депутадуудай тоодо орожо, ниитэ ажал ябуулһанайнгаа түлөө Агууехэ Хатанай шан хайрада хүртэһэн юм.
1768 ондо Екатерина хатан Түгэд ошохо замдаа хараһан холын, дүтын нютагуудай хүн зоной абари зан, ёһо заншал тухай бэшэхыень Бандида Хамба ламада бэшэхыень даалгаба. Тиигэжэ Дамба-Даржаа Заяатын хэдэн жэлээр энэ аян гаталжа, «Түбэд ошохо зам» тухай тэмдэглэлнүүдые бэшэһэн. Энэ замай тэмдэглэлнүүдынь байгуулгынгаа, удхынгаа талаар бэеэ дааһан уран зохёолой жанрнуудай нэгэн болодог гэжэ эрдэмтэд тоолодог.
Буддын шажанай Россида хуулита ёһоор баталагдаһанай удаа дасан дугануудые бариха, арадайнгаа дунда шажанаа дэлгэрүүлхэ дүүрэн эрхэ үндэһэн арадта үгтөө. Энэ эрхэ арадтаа олгоһон түрүүшын Бандида Хамба лама Дамба-Даржаа Заяев 75 наһандаа, 1777 ондо тагаалал болоһон юм.
Бурхан багшын номнол арад зондоо хүргэһэн Дамба-Даржаа Заяевай намтартай тобшоор Улаан-Үдын 49 һургуулиин 8 ангиин һурагша Будаева Алтана танилсуулба.
Будаева Алтана, «Тэрэнги» бүлгэмэй гэшүүн
Алтанын радиодамжуулга сентябрь һарын 13-да гараба
Бандида Хамба Лама Дамба-Даржа Заяев намтарты тобчоор Улаан-Үдын 49 сургуулиин 8-дахи ангиин сурагча Будаева Алтана танилсуулба
Дамжуулга шагнаха: https://buryad.fm/broadcast/5651/
