Шаргалжанай Балгын Түдэб лама яажа «Ганжуур» асарааб?

Мүнөөдэр би танаа ехэ һонин хүнтэй танилсуулхам. Буддын шажанай түүхэтэ хөөрөөнүүд соо Шаргалжанай «Ганжуур» онсо һуури эзэлдэг. Энэ гайхамшагта судар өөрынгөө нютаг Шаргалжандаа Балгын Түдэб лама яажа асарһан тухай хөөрөө дурадханаб.

Шадалтай малшан Балгын гэр бүлэдэ түрүүшын үри боложо Түдэб хүбүүн түрөө. Хүбүүн багаһаа томоотой, ухаансар байгаа. 10-тай байхадаа ехээр үбдэжэ, гэртэхинэйнгээ һанаа ехээр зобообо. Тэрэнэй зүүдэндэ нэгэ хүн ерээд: «Түбэдһөө бурхан багшын бэшэһэн ном орон нютагтаа асаржа шадаа һаа, арадтаа туһалхаш, алдартай хүн болохош», – гэжэ хэлэбэ. Энэ зүүдэеэ Түдэб хүбүүн ехэ бүхөөр хадуун абаа һэн.

Нэгэтэ Балгында Хяагта хотоһоо лама ерэхэдээ, Лхасада ламанарые һургаха ехэ һургуули бии, тэндэ заадаг эрдэмтэ ламанар, дасан дугангууд тухай хөөрэбэ. Тэндэ ошожо һураха арга тухай дурдаба, тиихэдэнь Түдэбэй аба ехэ уурлажа, хүбүүгээ наймааша-хүпеэсүүдые дахуулжа, тэдэнэй эрдэмдэ һургахагүйб гэжэ хэлэбэ.

Нютаг зоной бүгэдөөрөө суглараад, тайлга тахижа байха үедэ Түдэб хүбүүн Балга эсэгынгээ суута хатарша мори унаад, холын харгыда гарашаһан байба. Үгы болошоһон хүбүүе бүхы сэлеэнээрээ бэдэрбэд. Үглөөдэрынь абань бурханайнгаа гунгарбаа соо хүбүүнэйнгээ бэшэһэн тэмдэг олоходонь, хүбүүниинь Урга зорижо гараһан тухайгаа, Монгол хүрөөд, мориёо худалдаад, саашаа Түг(б)эд хүрэхэ хүсэлөө мэдүүлбэ. Тиихэдээ бурханда үргэһэн мүнгэ абаһанаа, хожомоо тэрэнээ дүүрэн бусаахаб гэжэ бэшэнхэй байгаа.

Түдэб Урга хүрөө, морёо худалдаа, тиигээд наймаашадтай хамта Монголой губи, Хитадай дайда гаталан, Түбэдэй үндэр орьёлто хадануудые одоошье хараба. Хүндэ бэрхэшээлнүүдтэ орожо, үхэхэ туйлдаа хүрөөд байхадань, нэгэ даяанша лама гэртээ байлгаба. Өөрынгөө дабаһан харгы, юундэ, ямар зорилготой ябаһан тухайгаа танил болоһон ламадаа Түдэб дууһан хөөрэжэ үгэбэ. Тиихэдэнь тэрэ лама энэ залуу хүбүүнэй хатуу зориг, хүсэлдөө хүрэхэ шадалынь ойлгобо. Тиигээд Түдэбтэ иигэжэ хэлэбэ: «Би шамайе ехэтэ хайрланаб. Түгэдүүд хариһаа шурган ороһон зондо дурагүй байдаг, тиимэһээ дасанда байжа, һургуули гараха тухай хэлэлтэшьегүй, хари зониие абахагүй». Тиигээд даяанша лама Түдэб хүбүүе ехэ хөөршөөжэ, түгэд хэлэндэ гүйсэд ороторнь гэртээ байлгаба, зан заншалтайнь танилсуулба, эрдэм олгобо. Һүүлдэнь Лхаса асаржа, Сэра дасанда шаби болгон үгэбэ. Далай ламын һураһан Сэра дасан тэрэ үедэ эгээ түрүү дасангуудай нэгэн байһан. «Ехэл болгоомжотой байгаарай, ондоо тээхи хүнби гэжэ нэгэшье хүндэ бү хэлээрэй», – гэжэ тэрэ лама Түдэб хүбүүндэ захиһан юм.

Иигэжэ Балгын Түдэб дасанда байдаг болобо. Һуралсалда сагшье үгтэдэггүй байгаа: үдэрөө дүүрэн сарлагуудые һааха, түлеэ хахалха ажал хээ. Тиихэдээ олон нүхэдтэй болоо, эрдэмтэ ламанартай танилсаа, тэдээнһээ олон юумэндэ һураа, ехэ юумэ ойлгожо абаа. Саг ябажал байгаа, тиибэшье Түдэб һуралсал гараха, нютагтаа ошожо, арад зоноо харанхы байдалһаань мулталха, үбшэ хабшанһаа аргалха гэһэн бодолоо орхёогүй. Харин эндэһээ тэрьелжэ ябаха гээшэ орёо хүндэ байхыень ойлгожо абаа.

Тиибэшье Түдэб эндэһээ ябахадаа «Ганжуур» ном гаргаха тухайгаа ходол бодожо ябаа. Энэ нангин ном соо Буддын шажанай бүхы нюуса бии ха юм, теэд энэ ехэ судар абажархиха гээшэ тэнгэриһээ нара буляаһантай адли гэжэ мэдээжэ. «Ганжуурай» нэгэшье хуудаһа абабал, хэлэшэгүй шанга хэһээлтэдэ орохоор, зүгөөр Түдэб юунһээшье айгаагүй, юундэб гэхэдэ тэрэ олон нүхэдтэй ха юм.

Түдэбэй эгээ һайн нүхэрынь Соном гэжэ нэрэтэй һэн, тэрэ бурханай ном барладаг газар – урданай типографида хүдэлдэг байгаа. Далай ламын зарлигаар «Ганжуур» ном барлажа байхадаа, Соном Түдэб хоёр айнгүйгөөр нэмэри хуудаһануудые хэблэн гаргажа эхилээ. Хэблэлэй гэрэй шала-поол доро нюуса нүхэ малтаад, тэндээ тэрэ хуудаһануудаа суглуулжа байгаа. Теэд тэрэнээ яажа Ород гүрэн хүрэтэр асархаб гэһэн тон хүндэ асуудал байгаа.

Энэ ажалай дүүрэтэрнь хахад жэлэй үлөөд байхада Түдэб баригдаба. Түдэбые ехээр сохёод, хүйтэн нүхэн соо хаяба. Баригдаһан ушараа Түдэб ном барлалгатай холбоотой гэжэ һанаһан байгаа. Үнэн дээрэ, хувараг хүбүүдэй нэгэн Түдэб түгэд яһанай бэшэ, харин бэеэ нюуһан хари хүн, тиимэһээ эндэһээ тэрьелхээ бэлдэжэ байна гэжэ дуулгаһан байгаа. Энээнэй түлөө толгойн саазада орохо ёһотой байгаа.

Энэ хэрэгэй түлөө бэшэ байһаниинь мэдэгдэбэ. Ном барлажа байһамни мэдэгдэбэгүй гэжэ Түдэб ехэ баярлаба, хүсэ нэмэбэ, яажашье һаа үхэлһөө зайсаха тухайгаа бодобо. Тиигээд амиды амитанда хоро хүргэхэгүй тухай Буддын сударһаа сээжээр олон һургаалнуудые хэлэжэ, лама санаартаниие ехэ гайхуулба. Хэншье Тудубые хорихо аргагүй байгаа. Буддын һүлдэ энэ ламын бэедэ нэбтэрэн оробо гэжэ ламанар шиидээд, Далай ламада энээн тушаа дуулгабад. Далай лама Түдэбые Поталын ордондо уриба. Түдэб Далай ламада һүгэдэн мүргэбэ. Далай лама Түдэбтэй үдэрэй туршада хөөрэлдэбэ. Энэ һонин удхатай хөөрэлдөөнэй удаа Дооромбо гэһэн үндэр зиндаада хүртэһэн Түдэб лама Сэра дасандаа бусаа һэн.

Тэрэ үедэ Соном нүхэрынь «Ганжуурай» хуудаһануудые барлаһаар лэ байгаа, хэлсэһэн болзортоо тэрэ номоо дүүргэһэн юм. Тэрэ үеэр Түгэдтэ хэсүү байдал тогтоод байгаа: Англиин сэрэг Лхаса хүреэлэн абаа. Олонхи зониинь Хитад, Монгол руу тэрьелэн гараһан байна. Энэ шууяанай үедэ хоёр нүхэд «Ганжуураа» мори тэргээр Түгэдһөө Монгол хүрэтэр гаргажа үрдибэ.

Хорин жэл соо харида байһанаа Түдэбэй гэртээ бусахада, түрэлхидыншье, багшаншье үгы байба. Хэдэн сэлеэн һууринуудай зонһоо арга боломжоорнь мүнгэ суглуулжа абаад, хэдэн моридые абаад Түдэб нүхэртэеэ Урга зорибо. Эрхим нүхэр Сономдоо суглуулһан мүнгөө барюулаад, хоёр ханинар хахасаа.

Монголһоо һүниин харанхые һамбаашалан, Түдэб үнэтэ баялиг «Ганжуурай» 108 боти нютагтаа асарһан түүхэтэй. Иимэ аргаар, энэ хүнэй шадал хүсөөр Буряадтамнай «Ганжуур» ном бии болоһон юм. Асаржа байһан баялигаа нюуха хүсэлтэйгөөр Түдэб номоо гадаргүйгөөр, хабтагай модогүйгөөр асарһан байгаа. Шаргалжан нютагай айл бүхэн торгон жанша-гадарнуудые оёжо, хабтагайгаар соголиг-хобто бэлдэжэ эхилээ. Энээн тухай Агын, Ивалгын, Хяагтын, Сонгоол дасангай ламанар дуулаад, энэ номтой болохоо хүсэбэд.

Дээдын хэргэмэй ламын шиидхэбэри гаргахын урда Балгын Түдэб лама тон үнэтэй сэсэн үгэнүүдые хэлэһэн байгаа. Тэрэ шиидхэбэриин ёһоор хойто жэлэй Тахилган дээрэ шаргалжанайхидай 3 тэмсээнэй нэгэндэшье булигдабал, «Ганжуур» ном ондоо дасанда хадагалагдаха гэһэн байба.

Шаргалжанайхид түхэреэн жэлэй туршада энэ тэмсээндэ бэлдэбэд. Хурдан хүлэгэй хойноһоо Хитад ошобод, тусхай мори унаашые Сүхэһөө асаржа һорилго гараба, бүхэ барилдаашаниие түмэршэ дархан Бадмында олобо. Тэрэнэй Санжа хүбүүн нюргаа шоройдохогүй шадалтай бүхэ жэл соо энэ нааданда бэеэ бэлдэбэ.

Буряадһаа, Үбэр Байгалһаа мянгаад зон Сүхэ ерэбэд. Түрүүшын үдэр – мори урилдаан. Сугларагшадай бэлдэһэн моридойнь хэды хурданшье һаань, нютагай гүйгөөшэ мори хүсэхэ морин байбагүй, хоёрдохи үдэр – бүхэ барилдаан. Ага, Үдэ, Ононой эрхим бүхэшүүл Санжа Бадмаевай хүсэндэ тулгардабад. Гурбадахи үдэр – шойро хаялсаан. Шаргалжанай эрдэмтэ лама Балгын Түдэбтэй ухаанай түргөөр тэмсэхэ хүн 200 ламанар соо олдоогүй. Ехэ түлбэри, баялиг энэ гол сударай түлөө дурадхагдаба, Балгын Түдэб өөрынгөө үгэдэ үнэн байгаа. Тиигэжэ хэлсээнэй ёһоор «Ганжуур» ном Шаргалжандаа үлэһэн юм. Номой харуулшанаар бүхэ барилдаашан Санжа табигдаба.

Хурса бодолтой, һанаһандаа хүрэдэг, шажан мүргэлдөө үнэн сэхэ хүнэй намтартай танилсаһандаа баяртайб, тантаяа хубаалдабаб. . .
24-дугаар Хамба лама Дамба Аюшеевэй дооромбо лама Балгын Түдэб тухай хөөрөөн дээрэ үндэһэлэн энэ хөөрөө бэлдэгдэбэ.