Балшар наһан
Үдэ голой баруун бэедэ, улаагай харгын захада оршодог Булам нютагта 1952 оной намарай дунда һарын 12-то Дарижап Балданович болон Чимитма Гатаповна Ринчиновтэнэй гэр бүлэдэ элитэ зүжэгшэн болохо заяатай Чимит хүбүүн түрэһэн намтартай. Хори нютагай эрхим хүбүүдэй нэгэн болохо, абьяас бэлигтэй зүжэгшэн, 30 жэлэй туршада Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй академическэ драмын театрай тайзан дээрэ 100 гаран элдэб дүрэнүүдые наадаһан юм. Арад түмэнэйнгөө дура сэдьхэл буляажа, эрхим хүндэтэй зүжэгшэн болоһон нютагайнгаа хүбүүнэй нэрые мүнхэрүүлжэ, Булам нютагай эдэбхитэн тэнжэн үндыһэн буусадань дурасхаалай музей байгуулба. Эндэ тэрэнэй эжы абын тахижа ябаһан бурхануудынь, буряад соёл урлалай хүгжэлтэдэ оруулһан аша үүргынь түлөө барюулагдаһан олон тоото үнэмшэлгэнүүд, баярай бэшэгүүд болон медальнуудынь олоной үзэмжэдэ дэлгээтэй юм.
Эжы абадаа үлгыдүүлжэ ургаһан борохон модон гэрэйнь ханада дурасхаалай самбар тодхоотой. Энэ самбар Ородой Холбоото Уласай габьяата уран зурааша Бальжинима Доржиев бүтээжэ үгөө бэлэй. Энэ музей соо Чимит Ринчиновэй гэртэхинэй наһаараа абажа ябаһан эд бараан тэрэл шэгээрээ үлэнхэй. Нютагаархидай, Чимит Ринчиновтэй Буряад театрта хамта хүдэлһэн нүхэдэйнь, олон тоото түрэлхидэйнь аша туһаар энэ буянтай хэрэгнай бүтээгдээ. Мүнөө нютагайнгаа айлшадые, дунда һургуулиингаа шабинарые асаржа, иимэ талаан бэлигтэй хүн энэ гэр соо ажаһууһан гэжэ хөөрэнэбди, - гээд, Булам нютагай һомон дарга ябаһан, мүнөө наһанайнгаа амаралтада гаранхай эдэбхитэн Цыпилма Александровна Будаева хөөрэнэ.
Бэлигтэй зүжэгшэнэй эдирхэн наһанайнь хаһа тэрэ үеын бусад хүүгэдэй хуби заяанһаа ямаршье илгаагүй үнгэрөө бэлэй. Зунай дулаахан үедэ Тоором нуурайнгаа уһанда шунгажа, эмниг хүлэгэй турьяан доро үргэн талын уужамда балшар наһаниинь оодорһоор үнгэрөө.
Эхин ангиин һурагшад ябахадаа, хамта хүлөө шоройдожо, Үдэ голойнгоо эрье нугаар наадажал үндыгөө һэмди. Жаргалтайхан сагнай байгаал даа. Үбэлэй жабарта хасарайнгаа хүлдэтэр наадажа, Шэмэдэйнгээ гэртэ гүйлдэжэ ороод лэ, тэрэнэй эжын шараһан амтатайхан халуун эдеэндэ хүртөөд гарагша һэмди. Шэмэдэй эжы багахан маанадые хододоол урин дулааханаар угтадаг байһан юм. Тэрэнэй аба дайнай үедэ сэрэгэй албанда татагдаһан юм, теэд нюдэнэйнь хараа муу байжа, гэртээ бусаһан түүхэтэй. Тиигэбэшье ара талын ажалда ехэ оролдоһон, фронт руу түмэр замай вагонуудта адуу мори ашажа абаашадаг байһан. Нэгэтэ даалгаһан адуугаа фронт абаашаад, бусажа ябахадаа, Германиин самолёдуудта бомбодуулаа гэжэ Шэмэдэй дүү Радна хүбүүн намда хөөрэгшэ һэн. Тиигэбэшье тэрэнэй һүүлдэ амиды мэндэ нютагаа бусаһан юм. Тиигээд лэ Чимит Ринчинов 5-дахи ангияа дүүргээд, Хориин 1-дэхи дунда һургуулида һуралсалаа үргэлжэлүүлээ, - гэжэ анда нүхэрынь, эхин һургуулида хамта һураһан Баяр Дондокович Дамбаев хөөрэһэн байна.
«Жаа» багшын заабаряар
Хүнэй хуби заяан багшын һургаал заабариһаа ехээр дулдыдадаг. Хориин 1-дэхи дунда һургуулиин шаби ябахадаа, Чимит Ринчинов һургуулиин ниитын ажалда эдэбхитэйгээр оролсодог, элдэб тоглолто наадануудые эмхидхэжэ, зүжэгшэн болохо түрүүшын алхамуудаа хэһэн байна.
Уран һайханай багахан тоглолтонуудые бэлдэжэ, хүдөөгэй малшадта харуулхаяа ошодог байгаабди. Манай ангида эбтэй эетэй, дуу хатарта дуратай хүбүүд басагад һурагша һэн. Хододоол бэе бэеэ дүмэжэ, туһалха сагтань хамһалсажа байгшабди. Хориингоо түрэл һургуулидаа һуража ябахадамнай, манай багша Агафья Семёновна Машанова бидэ хоёрые зүжэгшэд болохот, театрай урлалай ехэ һургуулида заатагүй орохот гэжэ харгы замыемнай заажа үгэһэн юм. Энэ багшаяа дулааханаар дурсажа, өөһэдынгөө дунда «Жаа» багша гэжэ хододоол һанажа, магтажа ябагшабди, - гэжэ Буряад Уласай габьяата зүжэгшэн, «Россиин соёл урлалда үндэр амжалта туйлаһанайнгаа түлөө» Ородой Холбоото Уласай Соёлой яаманай шанда хүртэһэн, Буряад театрай зүжэгшэн Елена Галсановна Дамбаева хөөрэбэ.
Һүүлээрнь 1971-1975 онуудта Чимит Ринчинов Алас Дурнын урлалай дээдэ һургуулиин оюутан болоһон байна. Тэрээнтэй хамта абьяас бэлигтэй, Буряад соёлой хүгжэлтэдэ горитойхон хубитаяа оруулһан зүжэгшэд һураһан юм. Тэдэнэйнь тоодо Доржо Сультимов, Содном Хажитов, Сергей Бальжанов, Олег Бабуев, Дамбадугар Бочиктоев, Иван Цыбикжапов, Бальжит Очирова, Дарима Дамдинова, Елена Дамбаева, Любовь Цыдыпова, Надежда Шагдырова, Любовь Цыренова болон бусад хамаг зондо мэдээжэ болоһон, олон тоото харагшадайнгаа дура сэдьхэл буляаһан артистнуудые нэрлэхээр.
Чимит Ринчинов анха түрүүшынхиеэ тайзан дээрэ гаража, «Дууһаагүй бэшэгүүд» гэһэн Баяр Эрдынеевэй найруулһан мэдээжэ зүжэгтэ хүдөө ажахын дээдэ һургуулиин оюутан Хубисхал хүбүүнэй дүрэ уран тодоор гүйсэдхэһэн габьяатай. Харагшадайнгаа дура буляажа, наадаһан дүрэ бүхэнөө бодото шэнгеэр харуулжа шададаг бэлигтэй байһан, - гээд, хамта хүдэлһэн нүхэдынь хөөрэнэ.
Театрта, кинодо, телевиденидэ...
Тэрэнэй удаа Чимит Ринчинов 100 гаран рольнуудые гүйсэдхөө. Шекспирэй «Король Лир» гэжэ зүжэгтэ шут болоһон, Мольерэй «Плутни Скапена» зүжэгтэ Скапенай дүрэ наадаһан юм. «Тайшаагай ташуур», «Төөригдэһэн хуби заяан», «Чингис хаан», «Хойто наһандаа уулзахабди» гэжэ Буряад театрай алтан жасада ороһон үргэн томо зүжэгүүдтэ наадаһан габьяатай. Тиигэбэшье эгээл суутай дүрэнь хадаа Цырен Шагжинай зохёоһон «Будамшуу» гэжэ зүжэгтэ Һорнии баянай дүрэ болонол даа. Энэ зүжэг элдэб тайзанууд дээрэ мянга дахин табигдажа, Чимит Ринчиновэй наһан соогоо наадаһан дүрэнүүдэй хамагай шухала дүрэ боложо тодороо. 1995 ондо энэ зүжэгэйнгөө түлөө «Һүүлэй жэлнүүдэй эрхим дүрэнүүдэй түлөө» гэһэн Буряад Уласай гүрэнэй шанда хүртэһэн түүхэтэй.
«Будамшуу» гэжэ зүжэгтэ наадаха гээшэ аргагүй ехэ харюусалгатай ажал ха юм даа. Юундэб гэхэдэ, энэ зүжэгэй рольнуудые Буряад театрай эхи һуури табиһан, алдар суутай Чойжинима Генинов, Найдан Гендунова гэгшэд гүйсэдхэһэн юм. Агууехэ зүжэгшэдэй һүүлдэ иимэ дүрэнүүдые дабтан наадахада ехэл хүндэ, орёо байдаг юм. Чимит Ринчинов ямаршье ажалда харюусалгатайгаар, ханалгатайгаар хандадаг байһан тула энэ Һорнии баянай дүрэ уран шадабаритайгаар харуулжа, арад зоноо үнэнхэ зүрхэнһөө баясуулжа шадаһан. 1999 ондо «Будамшуу» гэжэ зүжэгэй 1000-дахи тоглолто табихадамнай, аргагүй олон харагшад сугларжа, театраймнай газаахи талмай дээрэ обоорон байгаа юм. Энэ хадаа Чимит Ринчинов, Михаил Елбонов болон Нина Токуренова гурбанай аша габьяань болоно. Иигэжэ арад түмэнэйнгөө дура сэдьхэл буляаха гээшэ хамагай эрхим сэгнэлтэ болоно ха юм, - гэжэ олон жэлэй туршада Буряад театрай даргаар ябаһан, Ородой Холбоото Уласай габьяата зүжэгшэн, Буряад Уласай арадай зүжэгшэн, Буряад Уласай Гүрэнэй шагналда хүртэһэн Доржо Норбосампилович Сультимов хөөрэбэ.
«Һүүлэй хэдэн жэлэй туршада Чимит Ринчиновые Буряад театрай ажалшад профсоюзайнгаа түрүүлэгшээр һунгажа томилоо һэн. Зонойнгоо түлөө үнэнхэ зүрхэнһөө оролдожо ябадаг, арюун сэбэр сэдьхэлтэй, аргагүй ехэ буянтай Чимит Ринчиновые энэ тушаалда һунгаһаниинь гайхалгүй. Зонойнгоо түлөө эльгэ зүрхөөрөө оролдожо ябадаг, бултанда туһатай хүндэ түрэл театраймнай бүхы ажалшад этигээд, найдаад ябагша һэн», - гэжэ сугтаа хүдэлһэн хани нүхэдынь онсолно.
Чимит Ринчинов бага балшар наһанһаань элдэб юумэ зохёохо найруулхадаа уран бэрхэ байһан юм. Буряадай гүрэнэй телевиденидэ эдир хүүгэдтэ зорюулагдаһан «Түдэб баабайнда» гэһэн дамжуулга олон жэлэй туршада харуулагдаа. Хэдэн үе буряад үхибүүд энэ дамжуулгыень хаража үндыһэн юм.
Энээнһээ гадуур Чимит Ринчинов табан кинодо наадаһан байна. Японой мэдээжэ режиссёр Акира Курасавын буулгаһан Дерсу Узала гэжэ кинодо, Барас Халзановай «Нет чужой земли» гэжэ хоёр хубитай түүхэтэ кинодо Эрдэни гэжэ хүнэй дүрэ гүйсэдхэһэн. Харди Мартинс Дмитрий Астрахан хоёр режиссёрой буулгаһан «Побег из Гулага» гэжэ кино 2001 ондо гараһан юм. «Не имеющий чина» гэжэ кино 1985 ондо буулгагдаа.
2004 оной сентябрь һарада элитэ зүжэгшэн, Хориин аймагай омогорхол, нютагаархидайнгаа бахархал байһан Чимит Ринчиновэй баян зүрхэн тогтоһон юм. Тэрэнэй хэһэн ажалынь буряад арадайнь дурасхаалда хэтэдээ мүнхэрэн байхал даа. Хоёр жэлэй нэгэ удаа түрэл тоонто Булам нютагтань заншалта болоһон «Шогтой Түдэб баабайнда» гэжэ аймагай харалга мүрысөөн эмхидхэгдэдэг.
