Сагаан һарын үдэрнүүдтэ Буряад Уласай соёлой сайд Соёлма Дагаева, Арадай Хуралай һунгамал Геннадий Доржиев, РЦНТ-гэй орлогшо дарга Сергей Доржиев, тэндэхи таһагые даагша, Захааминай куратор Дарима Дашиева болон сурбалжалагшад заха холын Захааминай аймагта хүрэжэ, соёлой эмхи зургаануудай ажал хэрэгтэй танилсаад, саашадаа яажа үндэһэн соёлоо үргэн хүгжөөхэ тухай түхэреэн шэрээдэ эб хамта хэлсээ гэжэ мэдээсээ һэмди.
Хур тарган Хуртагада
Захааминай аймагай хилэ дээрэхи Уляаһатын голдо хүндэтэ айлшадаа аймагай соёлой таһагые даагша Денис Гармаев угтажа, Үндэр Баабайда мүргүүлжэ, Хуртага нютаг асараа.
Хур тарган Хуртага нютагай эхиндэ хүндэтэ айлшадаа сомон дарга Артур Намдаков түрүүтэй Сагаан үбгэн (Николай Тарбаев) моритой хүбүүдээрээ угтажа, үреэлэй һайханиие табижа, арадай “Сагай сууряан” бүлгэмэй гэшүүд хадагаар, сагаан эдеэгээр, халуун сай зөөхэйгөөр угтаа.
Шэб шэнээр һэльбэгдэн шэнэлэгдэһэн Соёлой байшанай урда арадай “Захаамин” бүлгэмэй гэшүүд аялга дуугаараа, солгёон хатараараа һээр шаажа байгаад хүндэлэлгын бүжэгөөр угтажа абаа. «Фойе соо шэнэ сагай интерактивна номой сан нээхэеэ бэлдэжэ байнабди», - гэжэ Захааминай номой сангуудай дарга Лариса Ардаева дэлгэрэнгыгээр мэдээсээ.
Мүнөө 779 ажаһуугшадтай нютагта 1974 ондо баригдаһан 120 харагшадай һуудалтай Соёлой байшаниие шэнэлэн һэльбэлгэдэ 2020 ондо «Соёл» гэһэн гүрэнэй түсэлөөр 4 сая түхэриг шэглүүлэгдээ. Оёорһоонь эхилээд, оройдоо хүрэтэр Соёлой байшан заһагдаад, уһаар, дулаагаар хангагдажа, зайн гал шэнээр оруулагдаа, шэнэ зөөлэн һууринууд табигдаа. Эдэ бүгэдэ ажалай хэгдэһэндэ, нютагай зоной аша бага бэшэ, илангаяа соёлой ажалшадай гэжэ тэмдэглэе.
2017 онһоо Аюна Дымбрыловна Доржиева даажа ябана, уранай хүтэлбэрилэгшөөр Аида Викторовна Галданова ажаллана, номой сангые Зоригма Зоригтоевна Боршонова даана. Эдэл урагшаа һанаатай бэрхэшүүл нютагайнгаа зониие - үбгэн залуугүй эдэбхижүүлнэ гэжэ ойлгообди.
Гүрэнэй «Соёлой байдал» түсэлөөр хуртагаархин модельнэ номой сан байгуулхаяа табан сая түхэригэй грант шүүжэ шадаа. Тиигэжэ 2021 оной мартһаа гэр бүлын «Гуламта» номой сан ажалаа эхилхэ. «Шэнэ түхэлэй иимэ номой сантай болоходоо, тэндэһээнь гаралтагүй уншаха, һураха, бүхы ажалаа ябуулха аргатай болохот», - гэжэ соёлой сайд баяртайгаар мэдүүлээ. Наһатай, нарай хүүгэдтэй болон бэе муутай зоной һаадгүй орожо байхаар түхеэрэгдэхэ юм. Шэнэ үеын оньһон хэрэгсэлнүүд, һүүлэй үедэ хэблэгдэһэн номууд, таараха таг табюурнууд абтаха. Хүүгэдтэ интерактивна таһаг болон интернет-фото зононууд нээгдэхэ. Харин дулаасуулгын, үһээ оёор, үүдэ сонхо заһалгын олон тоото ехэ бага, жэжэ божо ажалнуудай гаргашануудые аймагай захиргаан даажа абаа.
Мүнөө Соёлой байшанда юһэн бүлгэм ажалаа ябуулна. Тэдэнэй табаниинь һайн дуранай, дүрбэниинь уран һайханай талаар ажаллана. Илангаяа хореографи, фольклор, эстрада, вокал гэһэн шэглэлнүүд урагшатайгаар хүгжэжэ, элдэб наһанай 126 бэлигтэйшүүл хабаадана. Эндэ «Сагай сууряан» бүлгэм ( уран һайханай хүтэлбэрилэгшэ Галина Доржиева) ехэ ажал ябуулжа, аймагайнгаа, уласайнгаа хэмжээ ябуулгануудта эдэбхитэйгээр хабаададаг.
Соёлой байшан болон номой сан нютагай зоной сүлөө сагаа һонирхолтойгоор үнгэргэхэ, һайндэрнүүдээ тэмдэглэхэ, найр наадаяа, суглаа хуралнуудаа, янза бүриин урилдаа, мүрысөөнүүдые, удха түгэлдэр уулзалгануудые үнгэргэхэ болбосоролой, гэгээрэлэй ёһотойл “Хуртагын гуламта” юм байна гэжэ айлшад тэмдэглээд, иимэ урагшатайгаар урган хүгжөөжэ байһан сомон дарга Артур Намдаковта, соёлой ажалшадта гүнзэгы баяраа мэдүүлжэ, бэлэг сэлэгүүдээ барюулаа. Уран зохёолшодой “Уран Дүшэ” нэгэдэлэй Лубсан Цыреновтэ, Долгорма Тогмитовада Баярай бэшэгүүдые сайд барюулаа.
Соёлой хүгжэлтэгүй юун болохоб?
Энэ нээлгэдэ хабаадаһан аймагай Соёлой байшануудай захиралнуудай зүгһөө Любовь Будаева бэлэгүүдээ барюулжа, бултадаа соёлой сайдтай түхэреэн шэрээдэ соёл болбосоролой хүгжэлтын асуудалнуудые хэлсээ.
Нэн түрүүн шэнэ сагай эрхээр жэгдэ ажалаа ябуулха ёһотойбди гэжэ Соёлма Дагаева эхилээд, энэ жэлэй Сагаалганай тоглолтые жэшээлбэ. Харагшад “Байгал” театрай болон оперо, баледэй “Ангара дүүхэйн” хатарнуудые зэргэсүүлжэ хараал байха. “Байгалай” хатар ямар гоёор, һүр жабхалантайгаар харагдана гээшэб! Харин “Ангара дүүхэйн” гоё хатар юундэ тиимээр харагдаагүйб гэхэдэ, хоёр ондоогоор буулгагдаһан байна. Эндэһээл мүнөө сагай оньһон хэрэгсэл яажа аша туһатайгаар, зүбөөр хэрэглэжэ шадахаб гэжэ ойлгоё. Тиимэһээ шэнэ хэрэгсэлнүүдые абаха, шэнэ аргануудта һураха амин шухала саг тулаа.
Эндэ асуудал табигдаа – урид республикамнай хуушанаа заһагты, тамдарһанаа залгагты гэжэ соёлойнгоо һалбарида 10 сая түхэриг шэглүүлдэг бэлэй. Хубаахадань, аймаг бүхэндэ хахад сая (бодолтойхоноор хэрэглэхэдэ, болоод байгша бэлэй), тэрэнэй һөөргэнь бусаажа болохогүй юм гү, мүнөөнэй сэнгээр багаханшье һаань, нилээн туһа болохо һэн гэжэ Арадай Хуралай һунгамалда хандаа. Үнэхөөрөөшье, Арадай Хуралай энэ асуудал болохо тээшэнь шиидхэбэл һайн бэлэй. Бүгэдэн ойлгоно ха юм даа: соёлой хүгжөөгүй һаа, хүдөөдэмнай хэншье үлэхэгүй! Засаг газарайшье, Болбосоролой, Хүдөө ажахын болон бусад яамануудай ябуулһан бүхы ажал, хэрэгтэй гэгдэһэн бүхы түсэлнүүд хүдөөлүүлэгдэхэ!
РЦНТ-гэй ажалшад ёһо заншалнуудтаа үндэһэлэн, шэнэ хатарнуудые зохёон табихые оролдолго гаргана. Балетмейстернүүд, хореографууд бүхы һонирхоһон асуудалнуудтаа дэлгэрэнгы харюу абаха болон мастер-классуудые гараха аргатай. Мүн баһа онлайн-аргаар олон туһатай мэдээсэл абаха аргатай болоо. Эндэ манай хатарнууд, тоглолтонууд хуушараа гэгдэнэгүй, харин “саг сагтаа, сахилза хүхэдөө” гэдэгтэл, сагай эрхээр жэгдэ алхалха шухала ха юм.
Үшөө нэгэ асуудал табигдахадаа, хубсаһа хунарнууд тухай байба. Арадай театрнуудта хубсаһа хунар болон тайзанай шэмэглэл – эгээл хүндүүлхэй асуудалнуудай нэгэн. Ядахадаа, гүрэнэймнай театрнуудай хуушарһанаараа хубаалдабал, һайн бэлэй гэжэ хандаа. Заншалта хубсаһа гуталһаань эхилээд, малгай хүрэтэр бүтээхэдэ, арһа нооһон, элдэб янзын бүд, торго хоргы, халюу булганһаа эхилээд, үнэтэ зөөлэн арһанууд, алта мүнгэн (ядахадаа полюусхашье), хуба шүрэнүүд, субад эрдэнинүүд (хэмэлшье байг) даахагүй үнэтэй бшуу. Үшөө тиихэдэ үбэлэй хубсаһан үшөөшье үнэтэй болохо. Теэд гол ехэ найрнай үбэлэй шэрүүндэ ха юм. Хагсуу жабарта бүжэгшэднай яажа тэсэхэб?
Мүнөө Соёлой яаманай шэглэлээр буряадуудай зургаан янзын, хасагуудай, үнэн алдартанай хуушан заншал сахигшадай 36 хубсаһан 3 сая 800 түхэригтэ оёгдоо. Бүхы хэбүүдынь аймагуудта эльгээгдэхэ гэжэ мэдээсэгдээ.
Эдиршүүлээ зүбөөр һургабал – соёл болбосорол хүгжэхэ
Закаменск хотодо шэб шэнээр шэнэлэгдэһэн 2-дохи һургуули-гимназиин хоёр дабхар байшанай урда сэбэр гоё басагад, хүдэр хүбүүд аялга дуугаараа, хадагуудаараа угтаа. Айлшадай богоһо алхахада, одоол һуралсалай, соёлой хүгжэлтын оршомдо оробот гэжэ Хүүгэдэй уран хүгжэлтын һургуулиин Санагын таһагай арадай “Санага” ансамблиин гэшүүд-багшанар арадай инструментнүүдээр буряад арадай аялга дуунуудые ирагуу гоёор гүйсэдхэжэ, холын харгыда эсэн татаһан айлшадай сээжые баярлуулан доһолгоо.
Шэнэдхэгдэһэн байшанай нэгэдэхи дабхарта оруулагдаһан Хүүгэдэй урлалай һургуулиин захирал Валентина Будаева үргэн ехэ шэнэ байрадаа ороһондоо ехэл баяртайбди гэжэ мэдүүлээд, айлшадаа таһагуудаар дахуулжа, мүнөөдэрэй талада хэгдэжэ байһан ажалтаяа танилсуулаа. Мүнөө эндэ хүдэлжэ байһан 27 багшанарай олонхинь энэл һургуулиин шабинар юм. 373 үхибүүд фортепиано, хореографическа, арадай инструментнүүдтэ, уран зуралгын болон урлалгын, вокально-хоровой, театральна – иимэ долоон таһагта һурана. Эдэл бэлигтэй эдиршүүлэй хабаадалгагүйгөөр нэгэшье хэмжээ ябуулга аймагта үнгэргэгдэдэггүй. Үргэн ехэ ханануудаарнь аймагай, республикын, Бүхэроссиин, уласхоорондын урилдаануудта абаһан шагналнуудынь дэлгээгдэнхэй, бултанайнь урма зориг бадаруулна. «Алтан сэсэг», «Аканта», «Радуга», арадай инструментнүүдэй хүгжэмшэдые булта нютагаархидынь танидаг, арга шадалаараа туһалдаг.
Эгсэ жэлэй саана, 2020 оной февральда, уласай Толгойлогшо Алексей Цыденовэй оролдолгоор «Нэгэдэмэл Алас Дурнын тэдхэмжэ» түсэл бэелүүлэгдэжэ, жара гаран сая түхэригөөр гимназиин хуушарһан байшан үндэһөөрөө заһагдажа, мүнөө үеын шэб шэнэхэн, нюдэ буляама, сээжэ баярлуулма ордон болгогдоо. Урдандаа 200 дүрбэлжэн талмайда багтажа ядадаг һаа, эндэ 810 дүрбэлжэн талмайда шэнэ мебелеэр, энэ үеын оньһон хэрэгсэлнүүдээр, инструментээр хангагданхай хэдэн үргэн, һаруул таһагуудта һуралсалаа ябуулна.
«Арадай һан жаса» түсэлдэ илажа, энэ һургуули 1 258 750 түхэригтэ: цифровой фортепиано, 2 морин хуур, 2 чаанза, 3 иочин, лимбэ, Тульска болон тайзанай шэмэглэл, интерактивна самбар, мольбертнүүдые худалдажа абаа. Тайзан дээрэ наадагшадтаа тааруу хубсаһа оёхо мастерской нээгээ.
Хоёрдохи дабхарта оршоһон Нэмэлтэ болбосоролой түбтэ англи, ород, буряад хэлэнүүдые гүнзэгыгөөр шудалалгын, уран уншалгын, хореографиин, вокалай, театр, шатар, робототехникэ, “Python” түсэлэлгэ, видео-студи, урлан оёлгын, уран зуралга, шабараар, бороор урлалга һалбаринуудаар 600 үхибүүд 15 дүршэлтэй багшанарай ударидалга доро урагшатайгаар ажалаа ябуулна гэжэ айлшад үндэрөөр сэгнээ. Үшөө тиихэдэ энэ Түбэй мэдэлдэ аймагай 20 һургуули 55 түсэлөөр хүдэлнэ гэжэ тэмдэглэе. Түбэй захирал Дарису Цыренова ажал хэрэгэймнай урагшатай, урматайгаар урагшалжа байһаниинь аймагаймнай засаг дарга Сергей Валерьевичэй ехэ оролдолгол даа гэжэ тэмдэглээ. Аймагай захиргаанай дэмжэлгээр гүрэнэй “Болбосорол” түсэлөөр 5 сая түхэригэй грант шүүжэ, “3D моделированиин” хоёр таһаг дүүрэн түхеэрэгдээ. «Арадай һан жаса» түсэлөөр шабараар урлалгын гончарна таһаг түхеэрэгдээ, видео-студи эмхидхэгдээ. Засаг дарга Сергей Гонжитов нэгэ сая түхэриг мүнгэ үгэжэ, мебель абахадамнай туһалаа. Эдэ бүгэдэмнай саг соогоо ажаллажа, үрэ дүнгүүдынь эли харагдана гэжэ Дарису Владимировна омогорхоно. Үшөө дахин “Болбосорол” түсэлдэ хабаадажа, баһал грант шүүгээ. Шэнэ һуралсалай жэлдэ шэб шэнээр бүхы хэрэгсэлнүүдээр түхеэрэгдэһэн уран зурагай таһаг эдир зураашадые хүлеэн абаха.
Соёлой сайд хүүгэдээр харилсажа, һуралсалаарнь һонирхожо, өөһэдынь һанамжануудые ойлгожо абаа. Һургуулиин эдир сурбалжалагшад соёлой сайдта, Арадай Хуралай һунгамалда хандажа, удхатай харюунуудые абаа.
Һандархай, задархай соошье хүгжэм дуун зэдэлһээр
Харин Дүтэлүүр тосхондо Соёлой байшан задаран хахаржа, унаха туйлдаа хүрөө гэжэ булта хоёр нюдөөрөө харабад. Тиигэбэшье дээрэһээ даруулхаяа айнгүй (хэдэн жэлэй саана Закаменскын 1-дэхи һургуулиин ханын гулгажа унаһые хэншье мартаагүй бэзэ), Дүтэлүүрэй хүүгэдэй суута “Зэмхэ сэсэг”, арадай театр, дуу, хатарай арадай “Золгоё” ансамбль ажалаа үргэлжэлүүлһээрбди гэжэ гоё һайхан тоглолто айлшадтаа харуулаа. Тайзан дээрэһээ арадай театрай хүтэлбэрилэгшэ Надежда Эрдынеева “залиршагүй залитай манайхин шэнэ байшантай болоол һаа, бүри ехэ урма баяртайгаар, сог залитайгаар ажал хэрэгээ үшөө үндэр хэмжээндэ ябуулхабди” гэжэ найдуулаа.
Эдэ бүгэдые харан сэгнэхэдээ, Буряад Уласай соёлой сайд Соёлма Дагаева Буряад Уласта соёлой талаар ямар дэмжэлгэ үгтэнэб, үнгэрһэн жэлдэ хаана, юун баригдааб, ямар үйлэ хэрэгүүд амжалта түгэс туйлагдааб гэжэ мэдээсэхэдээ, захыншье һаа Захаамин ехэ дайдада засаг түрын хайра туһа аадарлан адхараа гэжэ баяртайгаар тэмдэглээ. Хэды тиигэбэшье аймагай засаг дарга Сергей Гонжитовай хабаадалгатайгаар үнгэргэгдэһэн дүхэриг шэрээдэ Дүтэлүүртэ Соёлой байшан бариха гээшэ түбэгтэйл асуудал гэжэ элирээ. Ганса ПДС гэһэн дансануудайнь бэлдэлгэдэ хэды ехэ мүнгэ алтан хэрэгтэй юм, тэдэнэйнь баталагдатар, ямар саг болохо һэм, гүрэнэй түсэлдэ оруулагдаха һэн гү, хаанаһаань мүнгэ алтан һомологдохоб, тэрэ ажалые хэн дүүргэхэб гэһэн асуудалнууд олон юм байна. Теэд хоёр талаһаа эбэй ёһоор хэлсэжэ, энэ хүндүүлхэй байдалые эб хамта шиидхэхые үгын һайгаар ойлголсоо.
Дүтэлүүрэй бэлигтэйшүүл, талаантай залуу үетэн Буряад Уласай Засагай газарай, Соёлой яаманай, Арадай Хуралай хүсэл оролдолгоор холын бэшэ ерээдүйдэ шэб шэнэ байшанда бүхы арга бэлигээ мүлихэ, талаан бэлигээрээ арад зоноо баясуулха гэжэ найдая.
