«Хэдэн зун, хэдэн үбэл» үнгэрөөб...
Дайн дажарай хара утаан дэгдэжэ, сэлмэг һайхан үдэрнүүд ерэбэ. Дайсанаа дараһан, дархан солоео дудуулһан баатар хүбүүднай нютаг ороноо бусанад. Тэдэнэй дунда манай оюун бэлигтэн, соёл культурым хүдэлмэрилэгшэд олон бэлэй. Доржи Цыремпилон, Жамсо Тумунов, Цокто Номтоев, Цыбик Цыдендамбаев, Лазарь Элиасов, Иннокентий Баранников, Цыден Цыбиков, Цырен Очиров, Доржи Норбоев, Георгий Москалёв, Дугар Мижидон, Намдак Цыбенов, Константин Маланов болон бусадай дайшалхы замынь бултанда эли ха юм. Жамсо Тумуновтай бидэнэр Улаан-Үдэдэ уулзашабабди. 1946 оной хабарааршаг гээшэ һэн ха. «Хэдэн зун, хэдэн үбэл» үнгэрөөб гэлдэн, ородоор зугаалан ушарбабди. Һайхан лэ бэлэй даа. Гвардиин капитанай үбсүүн дээгүүр хэдэн орден, медальнууд яларна. Дайнда ябаһан, шархатаһан тухайгаа Жамсо нэгэшье юумэ хэлэнгүй, үнөөхил хүхюун янзаараа, «Һөөе, слушай, Цырендоржо... Үглөөдэр Бургизай директорэй кабинет соо миниишни үнөөхи «Сүхэ-Баатар» гэжэ поэмые зүбшэн хэлсэхэнь.
«Поэмэшни совет монгол хоёр арадай хани барисаанда зорюулагдаһан мүнхэ дурасхаал болог лэ!» — гэжэ тэндэ хүсэһэнөө элихэнээр һананам.
Ахамадай туһа
Сэрэгэй албанһаа табигдаһанайнгаа һүүлээр тиимэшье удаан болонгүй, Жамсо Тумунов Уран зохёолшодой холбооной правлениин харюусалгата секретаряар хүдэлмэрилһыень бидэ бүгэдөөрөө мэдэнэбди. Тэрэ үедэ «Буряад-Монголой үнэн» газетын харюусалгата редактор байһан Цэдэн Галсанов, мүн Уран зохёолшодой холбооной правлениин түрүүлэгшэ болгогдоһыень баһал һанана ха юмбибди. Республикын мэдээжэ хоёр уран зохёолшод манай литературын саашанхи хүгжэлтын хэрэгые ударидажа эхилээ бэлэй. Энэ ехэ хэрэгтэнь манай ахамад ехэ зохёолшо, Жамсо Тумунов Цэдэн Галсанов хоёрой эсэгэ һайхан нүхэр — Хоца Намсараевич Намсараев халуунаар туһалдаг байгаа. Хэнэйшье мэдэһээр, дайн байлдаанай үедэ манай уран зохёол ехэхэн алхамуудые хэжэ, Эхэ оронойнгоо hүp жабхалангые, совет хүнүүдэй габьяата хэрэгүүдые, илалтын түлөө тэмсэлдэ Буряад ороной оруулһан хубитые, тэрэнэй хүбүүд, басагадай Эхэ орондоо хизааргүй үнэн сэхэ байһанииень юрөөһэн зохёолнуудаар баяжаһан байгаа.
Зохёолшо хүн ходо бэшэхэ ёһотой
Тиихэ үедэ «Буряад-Монголой үнэн» газетын харюусалгата редакторай үүргые би хүлеэн абаһан байгааб. Дадаагүй хүдэлмэридөө дадатараа шадал соогоо зобоһон, зүдэрһэн байхаб. Газетымнай хүдэлмэридэ Ц.Галсанов Ж.Тумунов хоёр үргэлжэ туһалдаг бэлэй. Макет табилсахаһаа эхилээд, шүлэг, публицистикэ, очерк, рассказ хүрэтэр бэшэлсэжэ, газетэдэмнай тэдэнэр толилдог байгаа. «Зохёолшо хүн гээшэмнай ходо бэшэжэ байха ёһотой юм» гээд Жамсо Тумуновай хэлэдэгые элеэр һананаб. Тиихэ үедэ зохёолшын гуурһан үнэхөөрөөл хурсадаһан, үнэхөөрөөл ялабхинаһан байгаа гээд таагдана.
«Нойрһоо һэриһэн тала»
Нэгэтэ Жамсо Тумунов намайе «Манайда ерээрэй» гэһэн байгаа. Бэе бэедээ бидэ ходо ябалсадаг һэмди. Ошобоб. Стол дээрээ нэгэ сундагар томо папка табижархинхай һууба. «Нойрһоо һэриһэн тала» гэдэгнай энээн соол нойрһоо һэрижэ ядажа байнал даа. Хүсэд дүүрээдүй, һайса заһагдаагүй. Зүгөөр дууһагдаха ойртоол гээшэ. Энээн дээрэ саг үргэлжэ шахуу һуунам» гэжэ юрын хэды үгэнүүдые хэлэһэнэйнгээ һүүлээр, өөрынгөө зохёохы ажал тухай хөөрөө бэлэй. Тэдэ үгэнүүдыень мүнөө тодорхойгоор һанахань бэрхэ. Тиигээшье һаа, гол удхань элеэр һанагдана: «Буряад уран зохёолнай үшөөл романуудгүй байна. Энэмнай тиимэ бага хэрэг, бага асуудал бэшэ. Уран зохёолой бэежэһэниинь тэрэнэй уран прозын байдалһаа, романтай, романгүй дээрэһээнь мэдэгдэхэ ёһотой. Теэд хайшан гэхэбши - үшөөл романгүй һуунабди. Тиимэ үни болонгүй романууд бэшэгдэхэл, бии болохол байха. Хүгжэлтын хуулинь иимэ. Би энэ роман удахагүй дүүргэхэ һанаатайб. Юун болохо юм — үшөө бү мэдэе. Мүнөө ехээр хүдэлжэ байнаб. Түрэл буряад уран зохёолоймнай саашанхи хүгжэлтэ бидэнэй ажалһаа, бидэнэй шадабаpиhaa болохо ха юм. Энэмнай тон харюусалгатай хэрэг...»
«Хүндэмүүшэ хүн һэн»
“Үдэшын Москва ямар гоёб”! Too томшоггүй олон ошото галнуудынь огторгойн одо мүшэдэй гэрэлые холо булихадал гэнэ. Жамсо Тумунов ехэл хүндэшэ хүн һэн. «Шамайгаа хүндэлхэм» гээд аргагүй болобо даа.
Хожомынь, 1948 ондо, минии гэдэргээ бусаһан хойно, Жамсо Тумунович Москвагай партийна дээдэ һургуулида ошобо. Тэндэ гурбан жэл һуралсаа. Ехэ юумэ ойлгожо абаа. Дээдэ эрдэмэй «дэбтэр» хармаандаа хээ. Һургуули ехэтэй уран зохёолшомнай болоо һэн. Би эндээ, Улаан-Үдэдээ Жамсо Тумуновай орондо хүдэлдэг болобоб. Тэрэнэй Москвада һуралсажа байхадань, би ходо ниислэл хото ошодог байгааб. Ошохо бүхэндөө Жамсо Тумуновтай уулзахаб. Энэ үдэр манай литературын Долоон хоногто бэлэдхэл ябажа байгаа. Жамсо Тумунович, үнэндөө, буряад уран зохёолой Москвадахи түлөөлэгшэнь байгаа ха юм.
Генералтай, Александр Фадеевтэй уулзалга
Москвагай түүхэ, тэрэнэй мүнөөнэй мүнхэ ехэ үүргэ, ерээдүйнь габьяа тухай хөөрэлдэжэ байтараа, Жамсо гэнтэ «Һөөе, генерал» гэжэрхибэ. Харан гэһээм, нэгэ наһатайшаг болоһон генерал зогсожо байба. Дайнай үедэ энэ генералай ударидалга доро Жамсо Тумунов дайлалдаһан байгаа. Тэрэ үеын дайшалхы замаар хамта ябаһан аха нүхэртэеэ уулзаха гээшэнь ехэл һайхан байгаа һэн. Генералынь нэгэ үе «гвардиин капитан Тумунов», нүгөө үедэнь миил «Жамсо» гэжэ нэрлэжэ байгаа һэн. Габьяа ехэтэ ород генерал буряад ороной бүргэд хүбүүн хоёрой иигэжэ аха дүү ёһоор уулзажа байхыень харахадаа, манай ороной арадуудай хэтэ мүнхын барисаан, халуун ехэ нүхэсэл тухай мэдэрэл сэдьхэлдэ орожо байгаа бэлэй.
1950 ондо Москвада болохо буряад литературын Долоон хоногто бэлэдхэлэй асуудалаар нэгэтэ Цэдэн Галсанов, Жамсо Тумунов бидэ гурбан Александр Фадеевтэ оробобди. Цэдэн Галсановнай тобтой зохидоор элидхээ һэн. А.А.Фадеев нилээдгүй ханамжатай һуугаа гээшэ һэн ха. Һүүлдэнь «Хорошо, бэлэдхэгты, һайса бэлэдхэгты, туһалхабди. Ши, Жамсо Тумунов, манайхинтай хамта эндэхи, Москвагай, хэблэлэй газарнуудаар ябажа, шалгажа бай» гэһэниинь һанаандам ороно.
«Сэсэг түүе»
Жамсо Тумунов хүнэй һайн һайхан шанарые хадагалжа шадаһан, урин сэдьхэлтэй, зөөлэн зантай, халуун зүрхэтэй хүн һэн. Нэгэ зунай һүүл багаар, намарай эхиндэ — Жамсо Тумунов, Дандар Аюшеев бидэ гурбан нүхэд Дээдэ-Онгостой гарабабди. Гайхалтай сэлмэг дулаахан үдэр байгаа бэлэй. Арюун һайхан агаараар амилан, намарай наранай элшээр жэнгүүлэн ябахада, ямар һайхан, ямар үлзы гоё гээшэб! Иигэжэ ябахадаа, Жамсо Тумуновай сэдьхэлынь жаргалаар дүүрэн байгаа һэн. Һүүлдэнь «сэсэг түүе» гэжэ үхибүүнэй хэлэдэг хоёрхон үгэ хэлээ бэлэй.
...Агууехэ ажабайдал соо ябахадаа, Жамсо Тумунов тэрэнэй һайхан линхобо сэсэгүүдыень хододоо түүжэ ябаа.
Арадай дунда хододоо мүнхэ
1954 оной зун бидэнэр ДээдэОнгостойн зуһаланда нэгэ бага байрлаа һэмди. Жамсо Тумуновай бэень муушаг байгаа. Тиигээшье һаа, эдэбхитэйгээр хүдэлмэрилжэ байгша һэн. «Алтан бороо» гэжэ роман дээрэ үдэр һүнигүй һуудаг байба. Гэбэшье «мүнгэлхэ», «алталха» талаар мүлилгын нягта хүдэлмэриие үшөө дүүргэжэ үрдингүйгөөр Жамсо Тумунов мордошоо бэлэй. Энэ романиинь хэдэн удаа хэблэгдэжэ, уншагшадта мэдээжэ болонхой. Романай автор, эрхим нүхэр Жамсо Тумуновай дурасхаалда зорюулан, би «Бурят-Монгольская правда» газетын 1957 оной майн 22-ой номерто «Алтан бороо» тухай тусхай рецензи ород хэлэн дээрэ толилуулаа һэм.
Теэд хайшан гэхэб. 1955 оной январиин 11-нэй үдэшэлэн гэрэймни телефон сошордомогоор ханхинаба. Дуулан гэхэдэмнай, Ханда Лубсановнагай хашхаран алдаһан, мэгдүү хоолой дуулдаба... Хэсүү бэрхэ саг тудажа ерэбэ. Ажабайдалай эрдэни һайхан соо үшөө ябаха аргагүй болобо гээшэ гү.
...Эрхим нүхэр Жамсо, шинии һайхан зан, шинии haруул ажабайдал, шинии хэһэн бүтээһэн эрдэнитэ зүйлнүүд бидэнэй дунда, арадай дунда хододоо мүнхэ.
