Юундэ ори гансахан бэ гэхэдэ, тус музей хүхэ мүнхэ тэнгэри доро, газаа байрланхай.
Музейн хорёо соо Буряад ороной үргэн талада ажаһуудаг арадуудай заншалта байдал харуулһан гэр байранууд, тэргэ ходоогууд харуулагданхай. Этнографическа музей түүхэеэ 1968 онһоо уудалан эхилнэ. Тиихэдэ Буряадай АССР-эй соёлой министрэй тогтоолоор “Байгал шадархи арадуудай Этнографическа музей” бии болгогдоһон. Тиигэжэ 1969 оной январиин 1-һээ Этнографическа музейн мэдэлдэ Буряадай АССР-эй түүхын болон соёлой хүшөөнүүд дамжуулагдаһан байгаа.
1969 ондо Улаан-Үдын Депутадуудай зүблэлэй гүйсэдхэхы хорооной шиидхэбэреэр Буряадай АССР-эй Соёлой яаманда нэмэлтэ 25 гектар газар Дээдэ Онгостой гэжэ газарта үгтэжэ, музейн ажаябуулга бүри үргэн болгохо гэһэн зорилго табигдаа. Музейн Генеральна түсэб, яагаад байрлахаб, байдалаа зохёохо түсэбынь «Бургражданпроект» гэһэн институдта даалгагдаһан байна. Тиигэжэ Генеральна түсэбыень 1974 оной май һарада Буряадай АССР-эй Министрнүүдэй зүблэлэй Түрүүлэгшэ Н.Б. Пивоваров түрүүтэй байгуулагдаһан комисси зүбшэһэн байна.
Ниитын болон гүрэнэй ажал ябуулагша Николай Буинович Пивоваров Буряадай экономико болон социальна хүгжэлтэдэ горитой хубитаяа оруулһан. Улаан-Үдэдэ тэнгэри доро Этнографическа музей байгуулха гэжэ зууршалагшадай нэгэн юм. 1967 ондо Н.Б. Пивоваров үшөө Буряадай АССР-эй Министрнүүдэй зүблэлэй түрүүлэгшээр ажаллажа байхадаа, СССР-эй Верховно Соведэй бүридэлдэ оролсожо, Канадын Монреаль хотодо үнгэрһэн бүхэдэлхэйн «Экспо-67» үзэсхэлэндэ хабаадалсаһан байгаа. Тэндэ тэнгэри доро байрлаһан музей Хойто Америкын болон Канадын үсөөн тоото арадуудай байдал харуулна гэжэ анхаржа, Буряад ороноо бусажа ерээд, РСФСР-эй болон СССР-эй Соёлой яаманда хандажа, зүбшөөл абажа, Улаан-Үдэдэ тон тиимэ музей байгуулха тухай ажал эхилээ. СССР-эй эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Буряадай эрдэмтэд тэрэ үүсхэлыень ехэ дэмжээ.
Музей байгуулгада, сэнтэй экспонадуудые суглуулха, болбосон түхэлтэй болгохо хэрэгтэ ехэхэн хубитаяа Социалис ажалай Герой, СССР-эй Гүрэнэй шангай лауреат, академик Алексей Павлович Окладников оруулһан байна. СССР-эй эрдэмэй академиин Сибириин таһагай түүхын, хэлэнэй болон гүн ухаанай институдай захирал байхадаа, Алексей Павлович ходол гүрэн дотор эгээл ехээр уншагдадаг эрдэмтэ сэдхүүлнүүдтэ ажалнуудаа хэблэдэг байгаа. Хэрэгтэй мэргэжэлтэдые шэлэн абалгада туһалсахадаа, радио, телевиденидэ Этнографическа музей тухай ходол хэлэжэл байгаа. Тэнгэри доро байһан экспонадууд Сибирьтэ ажаһуудаг арадууд тухай зүб мэдээ харуулна. Тиихэдэ Байгал шадархи музейн аргаар эрдэмтэд эндэ ажаһуудаг арад зон тухай зүб эрдэмтэ шэнжэлгэнүүдые хэхэ ёһотой гэжэ хэлэгшэ һэн. А.П. Окладников Буряадтаа, Монголдо хүдөөгөөр ябахадаа, ходол музейдэ хэрэгтэй зүйлнүүдые хаража, һуража, танилсажа, ямар байшангууд хүшөө болохо аргатайб гэжэ харадаг байгаа.
Этнографическа музей хүл дээрээ гаража, ажаллажа эхилхын түлөө СССР-эй эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Буряадай филиалай ажалшад ехэ оролдолго гаргаһан габьяатай. Таһагай ажалшад (түүхэ шудалагшад, этнографууд, археологууд) экспонадуудые суглуулха хэрэгтэ хам оролсоһон. Шэнэ проектнүүдые зохёожо, бэелүүлхэ хэрэгтэ туһалһан байна. Евгений Михайлович Залкинд, Тарас Максимович Михайлов, Клара Доржиевна Басаева, Ксения Максимовна Герасимова, Прокопий Батюрович Коновалов, Евгения Алексеевна Хамзина, Александр Сергеевич Шубин гэгшэд эгээл эдэбхитэйгээр музейн ажалда оролсоо.
Клара Доржиевна Басаева тухай хэлэнгүй байхань аргагүй. Захааминай аймагаар ажалаараа ябатараа, Далахай нютагта буряадуудай ажаһуудаг ехэ һонирхомоор һэеы гэр оложорхиһон байгаа. Һүүлээрнь тэрэнь музейн хорёо соо табигдаһан. К.Д. Басаева олон жэлэй туршада музейдэ этнографиин талаар туһалагшаар хамһалсадаг байһан. Тэрэнэй ударидалга доро буряадуудай булан хүгжэлтэ абаа.
Музейн ажалда Тарас Максимович Михайлов эдэбхитэйгээр хабаададаг байһан. Тэрэ музейн захирал Семен Романович Хомосовтой Эрхүүгэй болон Буряадай аймагуудаар нүүдэл ажалда ябалсадаг байгаа. Ябажа ерэхэдээ, ехэ хэрэгтэй хуушанай гэр байрануудые элирүүлжэ, хожомынь хөөрэлдөөд асарагдадаг байгаа. Музейн ажалшадта эрдэмэй талаар энэ тэрэ дансануудые зохёолгондо туһалдаг байгаа.
Шажан мүргэлэй талаар шэнжэлэгшээр Ксения Максимовна Герасимова хүдэлөө. Тэрэнэй эрдэмтэ хүтэлбэри доро Тамчын дасанай «Диваажин» дуган шэнжэлэгдэжэ, музей соо оруулагдаа бэлэй.
Археологууд Евгения Алексеевна Хамзина болон Прокопий Батюрович Коновалов хоёр музейн археологиин булан бүтээлгэндэ хамһалсадаг байгаа. Тус булангай хүтэлбэрилэгшөөр Алексей Васильевич Тиваненко ажаллагша бэлэй. А.В. Тиваненко олон жэлэй туршада хэдэн олон жэлнүүдэй баримтата малтамалнуудые оложо, музейдээ асараа. Хабтагай шулуугаар хэгдэһэн булашанууд, «оленный» ба «сторожевой» шулуунууд, хэдэн зуун жэлэй хадын шулуунууд, шулуунууд дээрэ һиилэгдэһэн зурагууд ологдожо асарагдаһан түүхэтэй. Тэрэ бэлэн бэшэ ажалыень археолог Лариса Геннадьевна Ярославцева хожомынь үргэлжэлүүлээ. Тэрэ хүн Байгал шадархи хүрэл үеын херексурнуудые һэргээгээ.
Эвенк арадуудай булан бүтээлгэндэ Александр Сергеевич Шубин хубитаяа оруулһан байна. Тэрэнэй ударидалга доро музейн эрдэмтэ ажалшан, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Тамара Владимировна Гурка амжалтануудые харуулһан. Эвенк арадай ажаһуудаг холын хойто аймагуудаар, мүн Яхад, Красноярскын, Үбэр Байгалай хизаарнуудаар ябажа, эвенкнүүдэй булан шэмэглэжэ шадаа.
Музейн ажаллажа эхилхэ сагһаа хойшо Буряадай болон Эрхүү можын нютагуудаар нүүдэл ажалнууд эмхидхэгдэжэ, 19-дэхи, 20-дохи зуун жэлэй эхин жэлнүүдэй үеын гэр байранууд ологдожо, шэнжэлэгдэжэ, Этнографическа музей руу асарагдажа эхилээ. Музейн жаса баяжуулха ажалда онсо анхарал табигдадаг байгаа. Мүнөө дээрээ хадагалаатай аяар 18 мянган экспонат бии.
Музейн нээлгэн Буряадай АССР-эй байгуулагдаһаар 50 жэлэй ойдо зорюулагдаһан. Тиигэжэ 1973 оной июлиин 6-да нээлгын баяр ёһолол үнгэрөө.
Мүнөө сагта музей соо 6 комплекс ажаллана. Байгал шадархи газар дэбисхэр дээрэ түбхинэдэг арадуудай байдал харуулһан гэрнүүд, газаа ба зосоохи эдэ тэдэ барилганууд харуулагданхай. Эвенк, һоёд, хори болон эхирэд буряадуудай, шэмээшэгүүдэй, хасагуудай, ородуудай гэрнүүд, мүн газар дороһоо малтажа гаргаһан эд бараа харуулһан (хунну арадай гэр, хабтагай булашанууд, херексуры болон бусад), хуушанай Улаан-Үдэ харуулһан барилганууд... Тэрэ комплексынь «Старый Верхнеудинск» гэжэ нэрэтэй. Тэндэнь хүшөө гэжэ нэрлэгдэһэн гэрнүүд тэрэл зандаа асарагдажа табигдаһан юм.
Булан бүхэниинь өөрынхеэрээ һонирхолтой. Хүхэ мүнхэ тэнгэри доро байрлаһан музей орожо, нэгэ захаһаань эхилээд тойрон гарахадаа, бүхы юумыень харахаар. Буряадуудай, һоёдуудай, ородуудай 19-дэхи зуун жэлэй байдал харуулһан байдаг. Досоонь ороходо, баһал номой ёһоор байдалынь тэрэл зандаа табяатай.
Этнографическа музейн нээгдэхэһээ хойшо хүн зон ехэ дуратайгаар ябадаг, һонирхон харадаг байна. Холоһоо ерэһэн айлшад тус музейтэй танилсангүй гарадаггүй. Саг ошохо тума музей соохи эд бараа хараха дуратайшуул үсөөн болоногүй, олоншье болоһон шэнгеэр һанагдана. Элдэб янзын ойн баярнуудай, арадай наадануудай тэндэ үнгэрхэдэ, зон олоороо суглардаг байһаниинь һайшаалтай. Мүн тиихэдэ 1976 ондо нээгдэһэн амитадай булан олоной һонирхол татана гээшэ ааб даа.
Мүнөө сагта Этнографическа музей Буряадай соёлой һалбарида өөрын онсо һуури эзэлдэг гээшэ. Буряад ороной соёлой хадагалһан абдар болоно. Тиимэһээ музей соо ошожо, элинсэг хулинсагууднай ямар байдалтай байгааб, ямар ажал хэжэ ажамидардаг байгааб гэжэ мүнөөнэй, 21-дэхи зуун жэлэй зондо харуулна, һануулна ха юм даа. Арюун сэбэр агаараар амилангаа, музей харахаяа гэр бүлөөрөө, үетэн нүхэдөөрөө зоной ерэдэг байһаниинь һайшаалтай.
