Буряадай элитэ уран зохёолшо, фронтовик-мэргэн буудагша Барадий Мункуевич Мунгонов мүнөө мэндэ ябаа һаа, тэбхэр 100 жэлээ угтаха байгаал даа. Теэд дайн байлдаануудай шарханууд амар байлгаагүй, дээрэһээнь хүндэ үбшэн хүрэжэ, 1989 ондо наһа бараа бэлэй. Буряад уран зохёолой алтан жасада бата һуурияа эзэлһэн тэрэнэй зохёолнууд сэгнэшэгүй.
Манай сурбалжалагша элитэ зохёолшын наһанай нүхэр Дарима Очировнагай дүү басаган Октябрина Очировнатай уулзажа хөөрэлдөө.
Намтарһаа:
Тэрэ үедэ ДВР-эй бүридэлдэ байһан Хёлгын аймагай Хүсөөтэ нютагта 1922 оной нохой жэлдэ түрэһэн Барадий Мунгонов хара багаһаа ажал хэжэ атаржаһан намтартай: түрэл нютагтаа 13 наһатайһаа мал адуулжа эхилээ, прицепщигээр хүдэлөө. 1939 ондо Улаан-Үдэ ерэжэ, мяханай комбинадай ФЗУ-да һураад, эндээл слесарь болоод хүдэлжэ байтараа, Эсэгэ ороноо хамгаалхаяа мордоо. Мэргэн буудагша Мунгонов фашис булимтарагшадтай Москвагай дэргэдэ 116-дахи Забайкальска дивизиин бүридэлдэ зоригтойгоор тулалдажа, эрэлхэг габьяагайнгаа түлөө Улаан Одоной, “Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай I шатын орденуудаар” шагнагдаа һэн. 1942 оной хабар Дуброво һууринай түлөө тулалдаанда хүндөөр шархатажа, хэдэн госпитальнуудта дамжан эмнүүлһээр, гэртээ табигдажа ерээ.
Улаан-Үдэдэ хүдөө ажахын түргэн болзорой һургуули дүүргэжэ, агрономоор хүдэлөө. Тэрэ үедэ Барадий Мунгонов түрүүшынгээ шүлэгүүдые, рассказуудые болон фронтовой очеркнуудаа бэшэжэ эхилһэн юм. Залуу зохёолшын бэлиг анхарагдажа, 1947 ондо “Буряад-Монголой үнэндэ” уригдаа. Эндээ 12 жэлэй хугасаада хүдэлөө.
Барадий Мунгонов тэрэ үедэ рассказуудай хэдэн суглуулбари хэблүүлээ. 1959 ондо “Байгалай толон” сэдхүүлдэ “Харьялан урдаа Хёлгомнай” романиинь хэблэгдэжэ, удаань амяараа ном болгогдожо, ородто оршуулагдажа, автораа суурхуулаа бэлэй.
1961-1963 онуудта Барадий Мункуевич Мунгонов Москвада Максим Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай уран зохёолой курсануудта һуража гараа. Тиихэдэ сууда гараһан романиинь “Хилок наш бурливый” нэрэтэйгээр СССР-эй уран зохёолшодой “Роман-газета” сэдхүүлдэ хэблэгдээд, “Современник” хэблэлээр амяараа ном гаргагдаа. Удха түгэлдэр энэ роман бүхы орон соогуураа суурхажа, Гүрэнэй шанда дэбжүүлэгдээ һэн. Теэд манай гүрэн түрэдэ толгойлогшынгоо халихада, хэгдэжэ байһан юумэн хуу муу гэгдэдэг ха юм даа...
Тиигэбэшье уран зохёолшо аша үрэтэйгөөр зохёолнуудаа бэшэжэ, хэдэн туужануудые хэблүүлээ. Тэрэ тоодо “Хара һалхин” туужань һургуулиин түлэбтэ оруулагдажа, һурагшад Барадий Мунгоновой уран зохёолдо дуратай болоо һэн. Уран зохёолшын үшөө нэгэ ехэ амжалта - “Баян зүрхэн” роман. Энэ романайнгаа түлөө Барадий Мункуевич Буряадай Гүрэнэй шангай лауреат болоо һэн.
Барадий Мункуевичай наһанайнь нүхэр Бэшүүрэй аймагай Гутай нютагта түрэһэн Дарима Очировна минии ехэ эгэшэ юм, - гэжэ Октябрина Очировна хөөрөөгөө эхилнэ. – Би 4-дэхи анги дүүргээд, ехээр үбдөөб. Манай эсэгые 1932 ондо “хулааг” гэжэ сүлэлгэдэ ябуулаа һэн. Тиигээд ямаршьеб аргаар Улаан-Үдэдэ үлөөд, модон ажалда хүдэлжэ байхадань, нютагайнь хүн уулзаад, саг бараг болоо, засаг зөөлэрөө, гэртээ, гэр бүлэдөө ошыш гэжэ идхаһан байна. Үгэдэнь орожо, Гутайгаа, гэр бүлэдөө бусажа ерээ. Теэд удааншье болонгүй, 1937 ондо “ангиин дайсан” гээд, туужа абаашаа һэн. Минии, 5-дахи үхибүүнэйнь, үенһөөнь үлүүтэйхэн байхада, абамнай буудуулжа саазалуулагдаһан юм. Тиигээд лэ эжымнай - “арадай дайсанай һамган” гансаараа табан үхибүүдээ үргөөл даа. Бултадаа бүри багаһаа ажал хэжэ өөдөө болоһомди. Бишье үбһэнэй, таряанай ажалда ходо ябааб, харгы барилгада шулуу зөөхэб. Даараа, хүлдөөл бэзэб даа, тиигээд лэ ехээр үбдэһэн байгааб. Тиихэдэ Мижид-Доржо ахамни аймагай финотделые даагшаар хүдэлжэ байгаа. Аймагһаа докторые асаржа үзүүлээд, Улаан-Үдэдэ асараа. Эгэшэмни Дээдэ Онгостойн больницада хэбтүүлээ. Тиигээд лэ хуряахайтамни намаяа хайрлажа, бараг болоторни абажа байгаал даа. Тиихэдэ тэдэмнай нэгэ таһалгатай байрада байха, тиибэшье намаяа өөһэдтөө ехэтэ татажа, һургуулида оруулаа, хуряахай һуралсалаарни ходо һонирхожо байха даа.
Һургуулияа дүүргээд, Нарин сэмбын фабрикада жэл хахад соо хүдэлөөб. Удаань Москвагай нэхэлгын ехэ һургуулида орожо һурааб. Һуража байхадамни, хуряахайтамни һара бүридэ 100 түхэриг эльгээжэ байгаа. Тэрэ үедэ яһала ехэ мүнгэн байгаа гүб даа, нэгэшье һанаа зобонгүй эрхимээр һуража, тэдэнэйнгээшье найдабариие харюулааб. Нэгэтэ хуряахаймни Москва ажалаараа ерэхэдээ, хамта һурадаг басагадтаймни, тэдэмни Белоруссиин, Краснодарай, Москвагай дэргэдэхи һэн, маанадые Ехэ театр абаашаа, удаань “Москва” ресторанда оруулжа хүндэлбэ даа. Тиигээд Москвада хэблэгдэһэн “Хилок наш бурливый” номоо бэлэглээ! Нүхэдни ямараар баярлаа гээшэ һэм! Иимэ һайн һанаатай хуряахайтай жаргалтай хүн гээшэбши гэжэ атаархаашье һэн бэзэ.
Эдэ бүгэдые юундэ хөөрэнэбши гэхэдэ, Барадий Мунгоновые уншагша бүхэн зохёолнуудаарнь мэдэхэл байгаа бэзэ, харин би хүн шанарынь тодорхойлжо, сэдьхэлээр уужам, һайн һанаатай, һайхан заяатай, юушье багтааха үргэн сээжэтэй “зоной хүн” байгаа гэжэ олондо ойлгуулха гэнэлби даа.
Иигээдшье дүүрээ бэшэ: намайе аяар Владивосток хотын эрдэмэй-шэнжэлэлгын институдта эльгээхэ гэбэ. Һайнаар һураһамни тэрэ болобо, теэд Буряад ороноо, наһатай болошоһон эжыгээ һанашаһан би Улаан-Үдэ бусаха һанаатай Дарима эгэшэдээ хонходобоб даа. Уданшьегүй Улаан-Үдын нарин сэмбын фабрикаһаа танай һургуули дүүргэһэн мэргэжэлтэниие манда хүдэлхыень эльгээгыт гэһэн бэшэг ябуулһан байгаа. Тиихэдэ мэдээжэ хуряахаймнай “гараар” лэ энэ хэрэг бүтөө гэжэ ойлгоо һэм. Тиигэжэ 43 жэл соо түрэл фабрикадаа нэрэтэй түрэтэйгөөр хүдэлжэ гарааб, гэр байрашье абаа һэм.
Амяараашье байхадаа, хуряахайндаа ходо ябажа, нягта харилсажа, үхибүүдыень харалсажа, эгэшэдээ туһалжа байгааб. Хуряахайнда айлшад ходо олон байха, илангаяа “Байгал” сэдхүүлэй таһагые даагшаар хүдэлжэ байха үедэнь. Тиимэһээ Дарима эгэшэмнай эсэдэг һэн бэзэ, миниингээ ерэхэдэ, ехэ баярлаха. Зундаа зуһаландаа байхадань, айлшад таһархагүй. Дольён Мадасон, Африкан Бальбуров, Чимит-Рэгзэн Намжилов, Дамба Жалсараев, Николай Дамдинов, Цыденжаб Жимбиев гээд олон даа. Ородшье нүхэдынь ерэхэ, Михаил Степанов Исай Калашников хоёр һанаандамни байна. Эрдэмтэдшье айлшалха, Василий Найдаковые, Алексей Улановые һайнаар һананаб. Алексей Ильичтэй, Дольён ахатантай ехэ удаан һууха даа, дайн тухай дурсажа һуутараа, “Гэсэртээ” орошохо. Би ехэшүүлэй хөөрэлдөөндэ юу оролсохобиб даа, һонирхожо шагнахаһаал бэшэ. Ехэл шангаар арсалдажа байжа хөөрэлдэжэ байтараа, энеэлдэхэ даа.
Дольён манай Мадасон
Шулуу мүргөөд мухарьсоон,- гэлдээд, энеэлдэжэ һууһыень элеэр һананаб. Тиихэдэ баһа залуушуул ходо эрьежэ байха даа. Манай Шэбэртын Дондок Улзытуев Мэлс Самбуевые “Захааминай замбаа”, Лопсон Тапхаевые “Түүхэй бүүлхэ” гэхэ, эдэ гурбан лэ минии һанахада, ехээр харгылдаг һэн.
“Баян зүрхэн” романаа бэшэхэдээ, Сэлэнгэ ошожо, Карл Марксын нэрэмжэтэ суута колхозой ажалшадтай танилсажа, Жамса Бальжинимаевич Ванкеевэй урилгаар Ташар нютагта хоёр жэл соо байгаа. Яһала түргэн, ульгамаар романайнгаа түрүүшын хубиие дүүргэжэрхёо бэлэй. Теэд дайн байлдаануудта абаһан шархануудынь шархиржа, бэеэ ехээр гамнаагүйһөөнь боложо, бэень ехээр муудажа эхилээ һэн. Үбдэжэ байгаад, хоёрдохи хубииень дүүргэжэл һалаа.
Хэбтэриин шахуу нүхэрөө олон жэл соо эгэшэмнай, Дарима Очировна ажаллаал даа. Нэгэтэ ошоһомни, эгэшэмни хуряахайе газаа гаргалса гэбэл даа. Би гайхабаб, бүри муудашахагүй юм гү? “Дүрбэн хана соо хүндэ болошоол даа, оршон байгаалида гаргыш”, - гээ гэбэ. Барадий Мункуевичта дайнай инвалид хадань “Запорожец” үгтэһэн байгаа. Тэрээгээрнь хоюулаа хуряахайе Сэлэнгын эрьедэ абаашажа, аятайхан һуугаа бэлэйбди. Гэртээ ерээд, Мункуевичнай мандаа эрхыгээ хитайлган ёдойлгожо, ехэл жаргалтайгаар энеэбхилээ бэлэй.
Октябрина Очировнагай хөөрөөе шагнажа һуухадаа, би Захааминай “Уран Дүшэ” нэгэдэлэй гэшүүн Санжайжаб Банзаракцаевай бэшэһэн дурсалгые эзэлүүдгүй һанаандаа оруулбаб. 1977 оной майн 24-дэ Санагада Уран зохёолшодой холбоонһоо айлшад буубад: нютагай Мэлс Самбуев, Москваһаа “Современник” хэблэлэй ахамад редактор Николай Ершов, Барадий Мунгонов наһанайнгаа нүхэр Дарима Очировнатаяа.
Тиихэдэ тэдэ Санага хүрөө бэлэй. Эсэгын ехэ дайнда алдалан унаһан 112 сэрэгшэдэй хүшөөдэ айлшаднай һүгэдэн дохибо.
“Санагаархин бэрхэт. Яһала һайн хүшөө, уранаар хэгдэһэн. Иимэл байха ёһотойл даа”, - гэжэ Барадий Мункуевич хэлээд, малгайгаа үмдөө бэлэй. Тэрэл үдэртөө Мунгоновтон Алдар Солын орденой кавалер, багша, уран зохёолшо Бадма Шойдоковойдо айлшалаад, үглөөдэрынь Ёнгорбойн аршаанда амархаар гараа һэн. Санжайжаб Дамдинович айлшадаа Ёнгорбой абаашажа, отделениин дарга Гарма Батуевтай танилсуулба. Уран зохёолдо дуратай Гарма Очирович айлшанаа ехэтэ хүндэлжэ, аршаанда шүүһэтэйхэн мяха шүлэтэй байхаарнь хони түлбэригүйгөөр үгэбэ. Һарьдагай саһан хайлажа, Зэдэ гол үерлэһэн байгаа. Гарма Очирович Аполлон Дышеновтэй хөөрэлдэжэ, хүндэтэ айлшадаа уһа гаргажа, аршаанда хүргэхэ болобо. Дарима Очировна зорюута абажа ябаһан өөһэдынгөө талхаар, тоһоор зөөхэй ехэ бэрхээр шанаа, шарань һайнаар илгараад, элбэгээр сэлхэлсэжэ байгаа. Гарма Очирович ехэ хүхижэ: “ Зөөхэй һайханаар илгарба, аршаандаа яһала таарахатнай!” – гээд, зөөхэйн, сайн дээжэһээ, мүн сэржэм Аршаанай Тээбиидэ үргэн зальбаржа, айлшадаа баярлуулаа.
Теэд аршаанда ерэхэдэнь, тэндэхи гэрэй эзэн Ринчин ахатан һамгатаяа ерэшэнхэй, оройхон үшөө хоёр хүн ерэхэ юм гэжэ ягдайшоо. Тиихэдэнь хүргэжэ ошоһошуул: “Та хоёр нэрэ солотой хүнүүд, дайнай хатуу шэрүүниие дабажа гараһан фронтовигууд, эндэ бэе бэеэ ойлголсохол байхат”, - гэбэд. Ёнгорбойн Ворошиловска мэргэн буудагша Ринчин Будаев Эсэгын дайнай урда Улаан Армиин хоёр дахин чемпион болоһон байгаа. Дайнай үедэ мэргэн буудагшадые һургахадаа, Ринчин Будаев шэнгеэр буудагты гэжэ байдагые Барадий Мунгонов һайн һанажа ябаа. Иигэжэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай галзуу хоёр снайпер, Буряад ороной хүбүүд Ёнгорбойн аршаанда уулзашаба! Одоошье нюур нюураараа уулзашаһан хоёр мэргэн ехэ мэгдээ һэн.
Барадий Мункуевич Дарима Очировна хоёр аршаанда һайнаар тааража, Дуулгата Захааминай үзэсхэлэн байгаалиие ехэтэ һайхашаажа, хүндэмүүшэ зонииень магтажа бусаа һэн. Үнэхөөрөөл аршаанда таараа, һанаа сэдьхэлээшье тэгшэлээ – үшөө арба гаран жэл мэндэ ябаа ха юм...
Суута уран зохёолшын гэр бүлөөрөө Ёнгорбойн аршаанда амарһан тухайнь хөөрэлдөөд, Октябрина Очировнада хөөрэлдөөнэйнгөө түгэсхэлдэ баяр хүргөөд, үхибүүд, зээнэр тухайгаа хэды үгөөр уншагшадтамнай дуулгыт гэбэб.
- Гурбан аханарни олон үхибүүдтэй, аша зээнэрынь гэжэ бүри олон болонхой даа. Иигэжэ “арадай дайсанай” үри һадаһад - Очировууд газар дүүрэн тараа. Дарима эгэшэ бидэ хоёр лэ хошоод үхибүүтэйбдил даа. Ууган Оюна Дугаровна басагамни Эрхүүгэй ехэ һургуули дүүргэһэн, микробиолог мэргэжэлтэй. Бага Люба басагамни энэ намаяа абажа, хаража байна, “Буряад үнэндэ” хүдэлһэн хуряахай тухайгаа сурбалжалагшада хөөрэжэ үгэ гэжэ баадхажа байна гээшэл даа, - гэжэ 85-тай Октябрина Очировна басагаяа өөгшөөн энеэбхилнэ. – Хуряахайтанай Рада басаган гурбан үхибүүдтэй. Хуряахайтанай үргэжэ абаһан, нэрыень нэрлүүлжэ ябаһан Бато хүбүүниинь Игорь хүбүүтэй, Ия басагатай.
