Буряад арадай дуунууд ажабайдалай бүхы тала – ажал хүдэлмэри, олониитын, гэр бүлэ доторой харилсаа, ёһо заншал, холын түүхэтэ үйлэ хэрэгүүдые үнэхөөр толи дээрэ мэтэ эли тодоор харуулһан байдаг.
XVI-XVII ЗУУН ЖЭЛНҮҮДЭЙ ТҮҮХЫН ДУУНУУД
Буряадуудай эгээл эртын түүхын дуунуудта Гэнэн хутагта, Сүхэр ноён, Бабжа-Барас баатар тухай зохёолнууд ородог.
Гэнэн хутагта ба Сүхэр ноён тухай дуунууд 17-дохи зуун жэлэй буряадуудай ажабайдалай үйлэ ябадалнуудые харуулна. Тэрэ үедэ таһаранги байдалтай буряад угсаатан феодальна Монголтой тэмсэжэ, бэеэ даанги байдалаа хамгаалжа байгаа юм.
Түүхын нэгэ баримтаар Монголой ламанар, нүгөө баримтаар Хүхэ нуурай феодалнууд Гэнэн хутагта ба Сүхэр ноён Байгалай саана гаража, буряадуудые буддын шажанда оруулхын, монгол хаашуулай харьяатад болгохын тула дээрмэдэхы добтолгонуудые хэдэг байhан. Эдээн тушаа дуунууд Байгал далайн хоёр талаар үргэнөөр дэлгэрһэн, харин тон ехээр Буряад ороной баруун аймагуудаар мэдээжэ болоhон. Юундэб гэхэдэ Гэнэн хутагтын ба Сүхэр ноёной харгы зам хонгоодорнуудай һуурижаһан газараар зурыһан байна. Тэдээн тухай дуунууд булимтаралга ба дайша зангыень харуулһаараа илгардаг. Эндэ бэеэ магтаһан дуунуудшье байhан ха. Жэшээнь:
Ангарые ото харбаха
Алтан үдэнтэй һомотойлби,
Айнгүй добтолдог
Сүхэр ноён бэеэрээлби.
Бабжа-Барас баатар Хориин 11 эсэгын хуасай омогой улад зоноо 17-дохи зуун жэлэй эхиндэ дайсадһаа хамгаалжа ябаhан бэлэй. Буряад арад зон манлайлагша баатараа магтажа, шүлэгүүдэй бадагуудаар дуунуудые зохёон дуулаhан.
Бабжа-Барас баатарай дуун
Түмэн мориной түбэрөөн гү,
Түмэн зэбын даршаан гү,
Хонгор шарын хотолоон гү,
Хонтоли дүүгэйм һуудал гү.
Хазаартымни түргэндэ
Хаба һомонойм даршаан гү,
Хаба һомонойм даршаанда
Хари хамнигад тэшхэнэ.
Эмээлтымни түргэндэ
Эбэр номомни даршана,
Эбэр номымни даршаанда
Хушуу Монгол тэшхэнэ.
Арбан найман наһандаа
Ара лэ Халха оролойб,
Ара лэ Халха орожо,
Адууень даража гаралайб.
Даражал гараһан адуунайм
Зандан табаниинь шарга байба,
Зандан табан шаргынгаа
Хоёрынь барижа уналайб.
Нохой муутын газаагуур
Тэшхүүлхэдэжэ гаралайб,
Нойр муутын газаагуур
Бэмбэлхэдэжэ гаралайб.
Хүхэ лэ нуурай мануулшан,
Хүсэтэй шанга мануулшан,
Хуби заяанаймни дээрэдэхэдэ,
Хүхэ лэ манан таталай.
(«Музыка бурят: истоки и традиции», «Буряад-монгол арадай дуунууд», «Фольклорный ландшафт Монголии» г.м. номууд, buryadxelen.com, mongoloved.kigiron.com г.м. сайтнууд хэрэглэгдэбэ).
