Олон жэлэй хугасаада захиралаар хүдэлһэн Валерий Енжапович Гулгоновой ашаар энэ музей 2018 онһоо хойшо хүдэлнэ. Буддын шажанай бурхануудай дүрсэнүүдые зуража бүтээдэг Николай Дудко өөрынгөө ажал бэлэглэжэ: “Танай музейн эхин болог лэ”, - гэжэ нэгэтэ үреэһэн юм.
Түнхэнэй аймагай Саяан хадын хормойн дэргэдэхи ургамалнууд, шубуу шумуул, ан амитан, шулуунууд тухай яһала ехэ мэдээсэл эндэһээ абажа гарахаар. Ехэнхиниинь ганса эндэ дайралдадаг гээшэ. Минералогиин, археологиин талаар иимэ баялигуудые хүреэлэнэй эрдэмтэд суглуулжа шэнжэлһэн байна. Удаань олоной үзэмжэдэ табиһаниинь гайхалгүй.
- Мамонтын ута һоёо шүдэн музейн шэмэг юм. Түнхэнэй аймагта харгы барилгын үедэ малтагдажа гаргагдаа. 2014 ондо Аршаанда ехээр уһан гаража, хадаһаа шанга үерэй ерэһыень булта һананабди. Нооһотой носорогой шэлбын ехэ яһан урдажа ерэшоо һэн. Тэрээниие шэнжэлһэнэй удаа Саяан хадаар хэдэн сая жэлэй саана иимэ томо амитад ябадаг байгаа гэһэн мэдээсэл абтагдаа. Энэ яһан мүнөө манай музейдэ хадагалаатай. Тэрэ үерэй үедэ бууһан томо гэгшын шулуун мүн лэ асарагдаа. Теэд тэрэмнай музейн байшанда багтанагүй, газаа олоной үзэмжэдэ табяатай, - гэжэ Түнхэнэй Үндэһэтэнэй хүреэлэнэй эрдэм шэнжэлэлгын болон байгаали хамгаалгын талаар болбосоруулгын таһагай мэргэжэлтэн Баирма Мункобаировна Армаева хөөрэнэ.
Хабарай сагта Агууехэ Илалтада зорюулагдаһан хэмжээ ябуулганууд музейн дэргэдэ үнгэргэгдэжэ байдаг. Түнхэнэй аймагай ойн хубаари дааһан зургаануудта хүдэлһэн мэргэжэлтэд, харуулшад, байгаали хамгаа- лагшад Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадаһан намтартай. Тэдээндэ зорюулагдаһан таһаг онсо һуури эзэлжэ, харагшадай анхарал ехээр татана.
- Советскэ Союзай Герой, мэргэн буудагша Жамбал Ешеевич Тулаев дайнай һүүлээр аймагай ойн ажахыда хүдэлһэн юм. Баргажанай аймагһаа уг гарбалтай Михаил Фёдорович Кожевин дайнай һүүлээр Загарайн ойн ажахыһаа албанай хэрэгээр Түнхэн эльгээгдэжэ, 25 жэлэй хугасаада хүдэлөөд, наһанай амаралтада гараһан байна. Мүн Токурен һууринай Владимир Кузьмич Домышев Аршаанай ойн ажахыда хүдэлөө. Тэрэ арадай һунгамал ябаа. Мүнөө басаганиинь сомоной һунгамал болонхой. Иимэ баатар хүнүүд манай байгаали хамгаалгын һалбарида олоор хүдэлөө. Бэдэ- рэлгын ажал хэгдэжэл байна, - гэжэ Баирма Мункобаировна хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ.
Аймагай түүхэдэ зорюулагдаһан, хүн зоной ажабайдал харуулһан үзэмжэнүүд олоор суглуулагданхай. Илангаяа хонгоодор угсаатанай тусхай булан хүдэлдэг. Урайни сагай ажаһуугшадай үмдэжэ ябаһан уужа, сээжэбшэ, хүдэһэн дэгэл хүн зоной анхарал татана. Мүн модоор хэгдэһэн гэрэй эд бараан эндэхи хүн зоной байра байдал харуулна. Үндэһэтэнэй хүреэлэндэ олон жэлдэ хүдэлһэн ажалай ветеранууд Лариса Андреевна Лыгденова, Дарима Гомбоевна Шагдурова гэгшэд суглуулжа, нягтаар абаад ябаһан юм. Мүнөөшье сагта тэдэ музейдэ ерэжэ, туһа хүргэнэ. Ойн ажахы хамгаалгын һалбарида Гомбо Бадмаевич Шагдуров хүдэлһэн түүхэтэй. Дарима Гомбоевна басаганиинь абынгаа зурагуудые, саарһа дансануудые, гэртэхи эд барааень музейдээ асаржа, хүн зондо дурадхана.
Түнхэнэй аймагай һуралсалай гуламтануудай үхибүүд олоороо энэ музейдэ ерэхэ дуратайнууд. Эндэ табигдаһан үзэсхэлэнтэй танилсаад, тэдэ ябашана бэшэ, байгаали хамгаалха талаар элдэб һонирхолтой наадануудта хабаадана. Жэшээлбэл, загаһан тухай “Байкальский твистер” гэһэн нааданда дуратайгаар хабаадана. “Биологическое лото”, “Фито-йога” болон бусад нааданууд дурадхагдана. Гэхэ зуураа хүреэлэнэй мэргэжэлтэд үхибүүдые буряад арадай шагай нааданда һургажа эхилэнхэй.
Үндэһэтэнэй хүреэлэн 1991 оной майн 7-до байгуулагдаһан юм. Эмхиингээ 32 жэлэй баян түүхэдэ зорюулагдаһан үзэсхэлэн бэлдэгдэжэ байна. Олоной анхаралда удангүй дурадхагдахаар хараалагдана.
