Тэндэнь хүн, амитад, ургамалнууд нэгэ амитай, таhаршагүй бүхэ холбоотой. Энээн тушаа манай элинсэгүүдэй ёhо заншалнууд, тусхай нангин үйлэ бүтээлнүүдынь гэршэлдэг.
Сагаан морин – хаанай бэлэг
Түүхын эрдэмэй доктор Марина Содномпиловагай «Буряадай ёhо заншал тухай» гэhэн хүдэлмэри соо урдын нүүдэлшэдэй ёhолол бүтээлнүүд тухай сэнтэй мэдээнүүд үгтэhэн.
Гэрэй углуунуудта бэеэ үрэжэ маажадаг адуу мал эзэдтээ эд баялиг ба буян хэшэг уряална гэhэн тэмдэгтэй. Тиимэ гэрэй малые худалдахань ба хүндэ бэлэглэхэнь хорюултай, тиигэбэл, малай хэшэг алдагдаха гэдэг. Ехэ тулюур, hула бэетэй гү, али гэбэл, тусгаар муухай түхэл дүрсэтэй гэрэй амитан тухай: «Бүхы hүрэг малайнгаа аза жаргалые өөр дээрээ тохожо ашаад, арай даажа ябана», - гээд, манай элинсэгүүд энхэрэн сэгнэдэг байhан.
Урдын буряад-монголшуудай заншалаар, сагаан зүһэтэй адуу мал илангаяа үндэрөөр сэгнэгдэдэг байгаа. Yндэр түрэлтэ гарбалай хаан түшэмэлнүүдтэ, гүрэн түрын ба сэрэгэй зонхилогшодто сагаан моридые бэлэглэдэг байhан юм. Түрэ дээрэ басагаяа хүргэжэ ерэhэн эжыдэ «hүнэй түлбэри» - сагаан мал бэлэг баридаг нүүдэлшэдэй гурим сахигдадаг hэн. Yшөө са- гаан мал үхибүүдтэ эрхим бэлэг гэжэ тоологдодог. Мүн лэ нангин бүтээлнүүдэй үедэ сагаан зүһэтэй амитадые үргэбэл, эгээл эрхим гэжэ тоологдодог байhан. Урдын буряадууд сагаан үнеэдые «Сагаадай», «Ялаадай», «Ялаахан» г.м. тусхай мээхэйгээр нэрлэдэг байhан.
Сагаанhаа гадуур, алтан-шара, улаан-шара зүһэтэй ба хара-хүрин аад, дээгүүрээ сагаан толбонуудтай мал hайн шэнжэтэй гээд, урдын сагhаа сэгнэгдэдэг.
Yшөө манай үбгэ эсэгэнэр соходоо сагаан толботой – мүшэтэй – малда дуратай һэн. Тиимэ мал хэшэгэй дээжэ, hалбархын тэмдэгэй hүлдэтэй, хотонhоо сааша гаргахань, худалдахань, хариин зондо бэлэг- лэхэнь сээртэй. Хаа-яа хотондо hаарал-ягаан, хүхэбтэр зүhэтэй малай гарахада, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэ үргэдэг гуримтай байhан. Усть-Ордын буряадууд тиимэ зүһэтэй малые Тэнгэриин Буха Ноёной бухын зүһэтэй гэжэ тоолодог, Дээдэ Түбидэнь үргэжэ бусаадаг hэн ха.
Алаг соохор моридой нюусанууд
Урдын монгол туургата нүүдэлшэд соохор эреэн зүhэтэй, илангаяа бүүдэгэр бүрүүл аад, жэжэхэнүүд толбонуудтай соохор моридто дурагүй байhан. Тиимэ морёор хурим түрэдэ бууhан айлшан залуушуулай муу заяатай, урагшагүй ерээдүйн байдалые зүгнэhэн тэмдэг гэжэ тоологдодог hэн ха.
Мүн лэ айл хотондо алаг эреэн мори унаhан, хажуудаа нохой дахуулhан улаан хубсаhатай хүнэй орожо ерэхэнь сээртэй байгаа. Тиимэ үзэгдэлhөө амгалан тэнюун бэлшээридэ ябаhан мал hүрэгүүд сошон таража, улад зоной hанаа сэдьхэлэй байдал хүлгэхэ гэhэн үгэтэй.
Алаг эреэн мориной зүhэ улаан үнгэтэй холисолдоходоо, нүрөө үбшэниие (оспа) hануулдаг байгаа ха гэhэн мүнөөнэй эрдэмтэдэй hанамжа бии. Хара ба улаан үнгэнүүдэй шэнжэтэй нүрөө үбшэн гансата олон хүнүүдэй амин голнуудые сабшажа таhалдаг, үхэлэй hүлдэтэй байгаа ха юм.
Хониной хүбшэ яһан – малай һахюуһан
Эртэ урдын сагhаа талын нүүдэлшэдэй эгээл ехэ дайсадынь гэбэл, малай хулгайшад ба шононууд байhан. Тиимэhээ талаар элдэб олон hахюуhанууд бүтээгдэдэг ба нангин бүтээлнүүд үйлэдэгдэдэг заншалтай hааб даа.
Нэн түрүүн буряадууд адуу малаа бэлшээридэ туухынгаа урда тээ гуламтынгаа галай эзэдтэ – Сахяадай ноёндо ба Сахала хатанда эдеэнэйнгээ дээжые үргөөд, гэр бүлыень ба hүрэг малыень аршалан хамгаалхые гуйдаг байгаа.
Мүн лэ үүрэй улаан наранаар газаа гаража, орон нютагайнгаа эзэд сахюусадта үргэл үйлэдөөд, хулгайшадые, арьяатан шононуудые болон хамаг муу муухайе зайсуулжа, буян хэшэг, зол жаргал үршөөхыень гуйдаг hааб даа.
Урдын зоной онсо тэмдэглэhээр, үглөөнэй иимэ үйлэнүүд эрхимээр туhалдаг заяатай.
Yшөө манай элинсэгүүдэй заншалаар, хониной хүбшэ яhан (лучевая кость) ямаршье мал адуулагшаhаа hайнаар hүрэг малые аршалан cахидаг ёhото эди шэдитэ hахюуhан гэжэ тоологдодог.
Yни урдын сагhаа хүбшэ яhан моридой ба эмээлнүүдэй hахюуһан гээд шүтэгдэдэг һэн. Тус гайхамшагта яhан адуун hүрэгые шононуудhаа ба хулгайшадhаа аршалхын хажуугаар малай үхэлhөө абардаг һэн ха. Тиимэhээ урдын буряадууд хониной хүбшэ яhые hэеы гэрэйнгээ үүдэнэй хоёр талада уяжа үлгэдэг байhан юм.
Гэртээ тиимэ hахюуhатай адуушан юунhээшье айдаггүй hэн гэдэг. Юундэб гэхэдэ, хүбшэ яhатай байрада дүрбэн хүлтэй арьяатадшье, хоёр хүлтэй хулгайшадшье дүтэлдэггүй гэжэ манай үбгэ эсэгэнэр этигэдэг байгаа.
Yшөө манай элинсэгүүд шононуудтай тэмсэлдэ шэдитэ үйлэ гүйсэдхэдэг байhан. Үдэшын боро хараанаар: «Шонын амые хаанабди!» - гэжэ оло дахин дабтажа байгаад, эсэгынгээ самсын баруун хамсые зангидажа уядаг байhан юм.
Тэрэнэй хажуугаар томо тогоон соо hүхэ бусалгаха үедөө: «Шонын тархи шанажа байнабди!» - гэжэ байгаад, мүн лэ оло дахин шангаар дабтаха.
Тиигэжэ хорёо хотоhоо зэрлиг арьяатадые зайсуулха үүргэтэй элдэб янзын үйлэ бүтээлнүүд гүйсэдхэгдэдэг hэн ха.
Гэнтэ ямар нэгэн шалтагаанаар хээрэ хонохо болоhон hүрэг малай сасаржа тарахагүйн тулада эзэниинь бүhөөрөө гуталнуудайнгаа түрии- нүүдые бүхөөр холбожо уядаг байгаа. Тус гайхамшагта аргые үшөө урдын хүннүүд хэрэглэдэг байhан юм.
