Нэн түрүүн хадаг табиха тухай
Хэзээдэшье буряад зон ганса өөрынгөө аймаг хотонһоо һамга абадаг байгаа бэшэ, холо ойроһоо бэри буулгаха ушарнууд ехэ олон байгаа. Шэнэ бүлэ бии болгохын онсо заршам алишье аймагта адлихан үндэрөөр сэгнэгдэдэг. Зарим ушарта хэлэ амаяашье ойлгосолдонгүй, ёһо заншалаашье мэдэлсэнгүй, тоосолдоодшье тараха ушарнууд, үсөөншье һаа, тохёолдодог байгаа, гэжэ хүгшэд, абгайнар хөөрэдэг һэн.
Һаял болоһон ушар
Хоёр талын худанар залуу хүбүүнэй нагаса (Ага нютагай) ба эсэгын талын абга (Түнхэнэй) хоёр Улаан-Үдэдэ ажаһуудаг, угаараа Захааминай аймагай нэгэ айлда хадаг табиба. Агынхинь хэлэбэ:
Бурхандань хоёр зула байха. Нэгэниинь носожо байха, нүгөөдыень бадараахабди. Өөһэдынгөө шиирэ абаад ошохобди. Тиигэжэ зулаяа нэгэдүүлбэ гээшэбди гэһэн удхатай.
Түнхэнэйхинь: Үгы, юундэ хүнэй бурханда зула носообо гээшэбибди. Болохогүй. Мүргөөд лэ, хадагаа табихабди, – гэбэ.
Гэртэ орожо ерэһээр лэ аха захатан хоюулаа гэртэ байһан зондо:
– Сайн байна! Танайда дулаасажа болохо гү? Аяар холоһоо Ага, Түнхэнһөө мори шаргаар хүрэжэ ерэбэбди, ехэ даараабди, – гэбэ юумэд ха.
Гэрэй эзэд: Бидэ нэгэ хүнэйнгээ ойн баярай наада хэжэ байнабди. Орыт даа, дулаасыт. Наашаа гаража һуугыт, – гэбэ.
Түнхэнэйхинь: Энэ бурхан байна. Бурхандатнай хадаг табиха хүсэлтэйбди. Хадаг табижа болоно гү?
Агынхинь: Бурхандатнай зула үгы гү? – гэбэ.
Гэрэй эзэд: Манай заншалаар хадаг табижа ерэһэн зон өөрынгөө зулатай ерэдэг юм, – гээ бэлэй…
Иимэ хэдэн ондоо заншалтай аймаг аймагаараа илгаатай буряад арад болонобди. Тиигэбэ яабашье, хэлэеэ ойлгосолдожо, үри хүүгэдэйнгөө буянтай, жаргалтай байхынь түлөө булта нэгэдэн шармайдаг, ямаршье ушарта нэгэл аргаар үгэеэ ойлголсодог ха юмбибди.
Басага хулуудаг һэн
Ага нютагай Түмэр Цынгуевай хөөрэһөөр:
– Урда сагта Агада басага хулууха гэһэн заншал байгаа. Басаганай гэртэхин ехэнхи ушарта басаганайнгаа гэрһээ гаража ошохые мэдэнгүй үлэшэдэг һэн. Гурбан хоногой туршада (энэнь дүтэ, ойроһоо дулдыдаха) хүбүүнэй талаһаа нэгэ хүн ерэжэ дуулгадаг байһан. Мүн энэл хүн бурханда хадаг табяад ошохо зэргэтэй һэн. Басага хулууха гээшэ, магад, урда сагта баяшуул үгытэй хүндэ басагаяа үгэхэ дурагүй ушарһаа эхилһэн заншал байжа болоо. Басаган дуратай хүбүүндээ бодхуул боложо ошодог байгаа. Мүнөөшье энэ заншал сахигдадаг. Хүбүүнэй гэртэхин айл зоноо уряад, нааданай эдеэ хоол бэлдээд, шэнэ бэри хүлеэжэ байдаг. Гэбэшье басаган гэртэхиндээ хэлээд ошодог болонхой.
Эхэнэр хүн хадаг табилсадаггүй байгаа
Урдын сагта хадаг табижа ошоходоо гансал бүһэтэйшүүл ошодог байгаа. Эхэнэр хүн, үрөөһэн хүн, үри хүүгэдhээ гээгдэһэн хүн ошохо аргагүй байгаа. Мүн бэе муутай, эрэмдэг зон баһал ошодоггүй һэн ха. Заал һаа түрэл гарал бэшэшье һаа, айл аймагтаа хүндэтэй хүнүүд ошодог байгаа. Аймаг бүхэнэй түлөөлэгшэдтэй энэ асуудалаар хөөрэлдэхэдэ, зарим газарта эсэгын талаһаа түрүүлэн табигдаха тухай һанамжа хэлэгдэнэ. Эхэнэр хүн тон хадаг табилгада хабаадалсаагүйшье һаа, гал гуламта сахигшын үүргэ дүүргэдэг ха юм. Гэбэшье, мүнөө сагта зарим аймагуудта, жэшээнь, Захааминай аймагай зарим нютагуудта энэ ёһо нангин сахигдадаг.
Ёһо мэдэхэгүй хүндэ ёро халдахагүй гэхэ гү?
Аймаг бүхэнэй заншал гуримай илгаа бүхы буряад арадай дундаршагүй нөөсэ баялиг гээшэ. Эдэ ёһо заншалаа хэлсэжэ, бэе бэедээ дуулгалсажа, баялигаараа хубаалдаха манай уялга. Мүнөө сагта түрэ нара хэхэ үдэртөө уридшалан хадагшье табидаг болонхой. Энээндэ баһал алдуугүй. Гэхэтэй хамта, буряадайнгаа буурал сагаан үбгэдэй үгэ андалдаа, үгэ буляалдаа шагнан байхада, хэды һайхам даа. Ёһо мэдэхэгүй хүндэ ёро халдахагүй гэдэгтэл бэшэ, аман зохёолойнгоо абдар уудалан гаргаһан нангин захяа заршам ажабайдалдаа һэргээн хэрэглэел.
Хадаг табилгын ёһо заншал
Буурал сагаан үбгэдэй, айл аймагай хүндэтэй зоной хадаг табилгын үедэ хэлсэдэг алтан үгэнүүдэй зарим нэгыень сээжэлдэхэдэ болоно:
– Зай, эхэ нютагтнай хаанаб? Уһа голтнай хаана бэ? Али уг омогой хэн болонобта? Омог гарбалтнай хэн бэ? Хүн бэетнай хэнэй хүбүүн, алдар нэрэтнай хэн бэ?
– Хэзээ нютагһаань гараабта? Хэрэг зорилготнай хэндэ бэ? Нютагһаа гараһаар хэды хонообта?
Хэрэг ябадалаа хэлэһэнэйнь удаа, иигэжэ асууна:
– Зай байза, Танһаа нэгэ юумэ асууял даа. Хэды наһатай, ямар жэлтэй, ямар мэнгэтэй, хэн гэжэ нэрэтэй хүбүүн бэ? Хэн гэжэ нэрэтэй, хэды наһатай, ямар жэлтэй, ямар мэнгэтэй басагаар бэри хэхэ гээбта?
Хандагай намнагшань манайда,
Халюу зүйгшэнь танайда.
Буга намнагшань манайда,
Булга зүйгшэнь танайда –
гэжэ олон һайхан үгэнүүдээр андалдажа, хадаг табилсадаг гүн удхатай ёһо заншалтай юм даа буряад араднай.
